Historia
Zamek wzniesiony został z inicjatywy Bolesława II Łysego (Rogatki) w ostatniej ćwierci XIII wieku. Dalszą rozbudowę prowadził jego syn Bolko I Surowy, książę świdnicko – jaworski, w związku z prowadzoną polityką utrzymania niezawisłości księstwa i ochrony przejść przez Sudety. Zamek pełnił także rolę skarbca książęcego. Wzniesiono wówczas obwód murów obronnych, wieżę i pierwsze budynki mieszkalne. W pierwszej połowie XIV wieku rozbudowa prowadzona była w okresie panowania książąt Bernarda oraz Bolka II. Doprowadziła ona do połączenia wcześniejszej zabudowy na dziedzińcu w jeden budynek mieszkalno-gospodarczy zwany dziś Domem Gotyckim. Rozbudowo także umocnienia bram oraz mury zewnętrzne zamku, dzięki czemu staje się on jedną z najsilniejszych warowni na terenie Śląska.
W 1392 roku po bezpotomnej śmierci Bolka II, zamek przeszedł na własność królów czeskich. Nie został zdobyty w czasie wojen husyckich, choć miasto zostało splądrowane i spalone. W 1463 roku czeski król Jerzy z Podiebradów, osadził w Bolkowie rycerza Hansa von Tschirnhaus, który przekształcił zamek w rozbójnicze gniazdo terroryzujące okoliczne ziemie. Doprowadziło to do odwetowej zbrojnej wyprawy mieszczan wrocławskich i świdnickich w 1468 roku.
Na początku XVI wieku zamek za sprawą króla Ferdynanda I został przekazany biskupstwu wrocławskiemu, co doprowadziło do jego gruntownej przebudowy w stylu renesansowym, a także rozbudowania systemu fortyfikacji i przystosowania ich do obrony artyleryjskiej. Pracami tymi kierował znany na Śląsku włoski architekt Jakub Parr. W XVII wieku podczas wojny trzydziestoletniej zamek został zdobyty przez Szwedów, w wyniku czego odniósł częściowe zniszczenia. Po wycofaniu się szwedzkiego garnizonu i zakończeniu wojny utracił znaczenie militarne. Dlatego w 1703 roku sprzedany został cystersom z Krzeszowa, a po ich sekularyzacji stał się własnością państwa pruskiego. Od początku XIX wieku władze zezwoliły na rozbiórkę części murów, szczęśliwie przerwaną w XX wieku.
Architektura
Wygląd zamku podyktowany był formą wierzchołka wydłużonego, wysokiego wzgórza na którym został wzniesiony, opływanego od północy i zachodu przez wody Nysy Szalonej, a od wschodu opadającego stokami ku miastu. Jego centralną część zajmował dziedziniec o długości około 80 metrów, szerokości 22-29 metrów i powierzchni około 2350 m2. Otoczono go murem obwodowym o grubości około 2 metrów, zwieńczonym gankiem poprowadzonym w koronie i przedpiersiem. Od poziomu dziedzińca do poziomu ganku wysokość muru wyniosła 6 metrów, od zewnątrz osiągała aż 15 metrów wysokości.
W południowo – zachodniej części dziedzińca umieszczono wolnostojącą wieżę ostatecznej obrony zwaną głodową, o wysokości 25 metrów i 12-15 metrach średnicy. Wyposażono ją w nieczęsto spotykaną na Śląsku ostrogę, skierowaną w stronę największego zagrożenia. Ostrze (ostroga) miała powodować ześlizgiwanie się pocisków po płaszczyznach wieży. Wnętrze wieży posiadało cztery kondygnacje: sklepione przyziemie, pierwsze piętro pierwotnie przykryte stropem, drugie piętro ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym i odkryty szczyt na którym znajdowała się obronna galeria zabezpieczona przedpiersiem z szeregiem strzelnic. Pierwotne wejście do wieży znajdowało się na poziomie pierwszego piętra, na wysokości 9 metrów. W przyziemiu znajdował się loch głodowy, do którego można było się dostać jedynie z góry z wysokości 10 metrów. Przemieszczanie pomiędzy kondygnacjami umożliwiały schody, umieszczone wewnątrz grubego na 4,5 metra muru i oświetlone rzadko rozmieszczonymi szczelinowymi otworami.
Obok wieży znajdował się pierwotny przelot bramny, natomiast domy mieszkalne i zabudowę gospodarczą usytuowano wzdłuż południowo – wschodnich i północno – wschodnich murów obwodowych. Najstarszy budynek umieszczony był przy kurtynie północno-wschodniej i liczył trzy kondygnacje. Jego parter i piętro o wymiarach wnętrza 20×6 metrów nie posiadały podziałów murowanych, a nad parterem rozpięty był drewniany strop, drewniane były też ściany działowe. Wejście do budynku prowadziło bezpośrednio z dziedzińca: na parterze znajdowało się jedno centralne wejście, na piętrze dwa wejścia boczne, zapewne połączone drewnianym gankiem. Piętro pełniło prawdopodobnie funkcję reprezentacyjną oraz mieszkalną, na co wskazują ślady po szafce ściennej i wejściu do wykusza latrynowego, natomiast przyziemie wzorem innych tego typu budowli służyło celom gospodarczym.
Kolejne budynki umieszczone były wzdłuż kurtyny południowej. Najstarszy, być może pierwotnie o charakterze wieżowym, znajdował się po południowo – zachodniej stronie, tuż obok wieży głównej. Kolejne były dobudowywane w ciągu XIV wieku do jego północno – wschodniej ściany, tworząc ostatecznie zwarty ciąg zabudowy o trzech budynkach, biegnących wzdłuż południowych murów obronnych. Część najbliższa wieży miała trzy kondygnacje z których dwie niższe oświetlane były jedynie małymi oknami, a trzecia, górna (przebudowana w XIV wieku) być może mieściła przykrytą żebrowym sklepieniem kaplicę. W wyniku przebudowy część bliższa wieży była trójkondygnacyjna, natomiast część wschodnia dwukondygnacyjna, a całość jednotraktowa. Komunikacja pionowa pomiędzy piętrami mogła się odbywać za pomocą schodów lub zewnętrznych, drewnianych ganków o czym świadczą portale na wysokości pierwszego piętra od strony dziedzińca.
W XIV wieku miała miejsce budowa i umocnienie wjazdu w postaci wysuniętego na wschód przedbramia w którym droga zakręcała do portalu przebitego w murze głównego obwodu. Po XVI wiecznych rozbudowach zamek otaczały już trzy dziedzińce z zabudową i bastejami. Od strony doliny rzeki Nysy utworzono podłużny dziedziniec którego kurtyna muru biegła od zachodniego narożnika tzw. Domu Niewiast w stronę narożnej bastei, gdzie zakręcała o 90 stopni w stronę gotyckiego przedbramia. Narożna basteja i jej wybrzuszenie pochodzą z okresu późniejszej, choć jeszcze XVI-wiecznej przebudowy. Przedpiersia murów początkowo zwieńczone były krenelażem, zastąpionym później szeregiem strzelnic i krytym gankiem. Do wyrównania terenu użyto gruzu z rozebranego wówczas przedbramia. W drugiej połowie XVI wieku utworzono dziedziniec południowo-zachodni, którego mur zaczynał się przy baszcie miejskiej i łukiem biegł w kierunku nowego przedbramia po stronie zachodniej. Jego szyja otrzymała 12 metrów długości i została zamknięta dwoma skromnymi portalami. Zaraz za nią wzniesiono niewielki budynek straży. W długości muru dziedzińca południowego usytuowano także dwie baszty wykuszowe, otwarte od strony wewnętrznej. Baszta miejska która pierwotnie była półcylindryczna i otwarta od wewnątrz, została wówczas zamknięta drugim półokręgiem od wschodu i włączona w obręb fortyfikacji zamku. Kolejny dziedziniec po stronie południowej oddzielony został poprzecznym murem z furtą od dziedzińca południowo – zachodniego. W jego obwarowaniach najważniejszą rolę pełniła wielka basteja mieszcząca nową bramę prowadzącą do miasta. Kolejną bastęję (powstałą z dawnej baszty miejskiej) umieszczono w wysuniętym narożniku północnym, ponadto w południowo – wschodniej kurtynie muru umieszczono dwie baszty wykuszowe: jedną trójboczną i jedną półokrągłą.
Pozostałościami modernizacji z XVI wieku są także attyki w „jaskółczy ogon”. Po północnej stronie powstał wspomniany już budynek mieszkalny zwany Domem Niewiast, połączony krużgankiem z istniejącymi wcześniej zabudowaniami. Zamek sprzężony był z fortyfikacjami miejskimi w narożnikach północnym i południowym.
Stan obecny
Zamek zachował się w formie okazałej trwałej ruiny z wyróżniającą się wieżą głodową i renesansowym budynkiem mieszkalnym (tzw. Dom Niewiast). Dobrze zachował się także układ murów obronnych i ciąg gotyckich budynków mieszkalnych, niestety już bez podziałów wewnętrznych. Na zamku mieści się muzeum z m.in. wystawą „Budownictwo Obronne Księstwa Świdnicko-Jaworskiego” prezentującą makiety kilku twierdz. Godziny otwarcia w sezonie od 1 maja do 30 września poniedziałek: 9:00 – 15:30; wtorek–piątek: 9:00 – 16:30; sobota-niedziela: 9:00 – 17:30. Poza sezonem od 1 października do 30 kwietnia poniedziałek 9:00 – 15:30, wtorek–piątek: 9:00 – 15:30; sobota-niedziela: 9:00 – 15:30.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Czerner O., Rozpędowski J., Bolków i Świny, Wrocław 1960.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Strona internetowa zamek-bolkow.info.pl, Historia zamku.