Historia
Zamek w Bolkowie (niem. Bolkenhain) wzniesiony został z inicjatywy Bolesława II Rogatki na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci XIII wieku. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1277 roku („in Hayn castro nostro”). Rozbudowę tej początkowo skromnej budowli prowadził syn Rogatki, Bolko I Surowy, książę świdnicko – jaworski, za którego dobudowano wieżę z ostrogą oraz powiększono budynek mieszkalny. Prace te zapewne miały związek z polityką utrzymania niezawisłości księstwa i ochrony przejść przez Sudety. Bolków pełnił także rolę skarbca książęcego. W pierwszej połowie XIV wieku rozbudowa zamku prowadzona była w okresie panowania książąt Bernarda oraz Bolka II Małego. Doprowadziła ona do połączenia starszej zabudowy mieszkalnej w jeden długi dom. Ufundowano również przedbramie oraz połączono zamek z powstałymi wówczas miejskimi murami obronnymi.
W 1345 roku zamek był bezskutecznie oblegany przez wojska czeskie, w trakcie próby króla Jana Luksemburskiego podporządkowania księstwa jaworsko-świdnickiego. Cztery lata później zarządzany był przez kasztelana Konrada de Cirnen, natomiast w dokumencie Karola IV z 1364 roku Bolków wymieniony został wśród dóbr księcia Bolka II. W 1369 roku księżna Agnieszka, wdowa po Bolku II, nadała czynsze z lenna zamkowego Mikołajowi ze Świn (de Swyn), w ramach nagrody za wierną służbę. Na samym zamku bolkowskim siedzieli wówczas burgrabiowie, pośród których w źródłach pisanych odnotowany został w 1371 roku Hans von Logau (Hanco von Logow). Sprzedał on nadane jeszcze przez Bolka II, dożywocie na lennie zamkowym Gotsche Schaffowi młodszemu. Następnie w latach 1379-1381 burgrabiami zamku byli Henryk młodszy von Kittlitz oraz Güntsche von Schweinhaus. W 1392 roku, po bezpotomnej śmierci księżnej Agnieszki, zamek przeszedł na własność królów czeskich, którzy oddali go w zarząd starostom.
Zamek nie został zdobyty w czasie wojen husyckich, choć miasto zostało splądrowane i spalone w 1428 lub 1430 roku i ponownie w 1444 roku. W drugiej połowie XV wieku, w czasie wojen sukcesyjnych Bolków był wielokrotnie oblegany i zdobywany. W 1463 roku zajęty został przez czeskiego króla Jerzego z Podiebradów, który osadził na zamku rycerza Hansa von Tschirnhaus. Nowy właściciel terroryzował okoliczne ziemie, co doprowadziło w 1468 roku do odwetowej zbrojnej wyprawy stronników Macieja Korwina, mieszczan wrocławskich i świdnickich. Po przejęciu zamku, w ostatniej ćwierci XV stulecia, z inicjatywy węgierskiego króla wzniesiono fortyfikacje wokół dziedzińca południowo – wschodniego. Już jednak w 1491 roku Bolków zdobył książę Kazimierz cieszyński, działający jako namiestnik Władysława Jagiellończyka.
W drugiej ćwierci XVI wieku, zamek za sprawą króla Ferdynanda I został przekazany biskupowi wrocławskiemu Jakubowi von Salza, co doprowadziło do jego przebudowy w stylu renesansowym, a także rozbudowania systemu fortyfikacji i przystosowania ich do obrony artyleryjskiej. Pracami tymi kierował znany na Śląsku włoski architekt Jakub Parr. Nie uchroniło to jednak zamku podczas wojny trzydziestoletniej przed Szwedami, w wyniku czego budowla została częściowo zniszczona. Po wycofaniu się szwedzkiego garnizonu i zakończeniu wojny, Bolków utracił znaczenie militarne. Zamek przejęła rodzina Zeidlitzów, która sfinansowała doraźne naprawy. Dopiero od 1703 roku, po przejściu zamku na własność cystersów z Krzeszowa, przeprowadzono szersze prace remontowe. Kasata zakonu z 1810 roku sprawiła, iż zamek stał się własnością państwa pruskiego i szybko popadł w ruinę. Władze początkowo zezwoliły na rozbiórkę części murów, szczęśliwie przerwaną w połowie XIX wieku pierwszymi pracami renowacyjnymi.
Architektura
Wygląd zamku podyktowany był formą wierzchołka wydłużonego, wysokiego wzgórza na którym został wzniesiony, opływanego od północy i zachodu przez wody Nysy Szalonej, a od wschodu opadającego stokami ku miastu. Po stronie południowej najłagodniejsze zbocze wykorzystano do poprowadzenia drogi dojazdowej. Centralną część wzniesienia zajmował dziedziniec o długości około 80 metrów i szerokości od 22 do 29 metrów, w planie wydłużony mniej więcej na osi północ – południe, ze zwężeniem w części środkowej. Otoczono go murem obwodowym o grubości około 2 metrów, zwieńczonym gankiem straży oraz blankowanym przedpiersiem. Od poziomu dziedzińca do poziomu ganku wysokość muru wynosiła 6 metrów, po stronie zewnętrznej osiągała aż 15 metrów wysokości. Na najbardziej zagrożonych odcinkach zamek zabezpieczono wykutą w skale fosą. Od XIV wieku sprzężony był z fortyfikacjami miejskimi w narożnikach północnym i południowym.
Do budowy zamku w Bolkowie w większości używano łamanego kamienia miejscowego pochodzenia, w postaci skał łupkowych o szarawych lub brązowawych odcieniach. Detale architektoniczne (np. obramienia okienne i portalowe) tworzono z piaskowca, głównie żółtego o zielonkawym odcieniu, rzadziej gruboziarnistego o czerwonym zabarwieniu. Wyjątkowo stosowano też trudny w obróbce czerwony porfir, którym wzmacniano narożniki budowli. Cegła w pracach budowlanych nad zamkiem miała drugorzędne znaczenie, ponieważ używano jej jako dodatku do muru kamiennego, albo przy budowie niektórych sklepień i otworów strzeleckich.
W południowo – zachodniej części dziedzińca umieszczono wolnostojącą wieżę o wysokości około 34 metrów i 12 metrach średnicy w części kolistej. Od południa wyposażono ją w nieczęsto spotykaną na Śląsku ostrogę, czyli zwężające się pogrubienie muru o wyglądzie zbliżonym do ostrza. Ostroga ta miała powodować ześlizgiwanie się pocisków po płaszczyznach wieży, dlatego skierowana była w stronę potencjalnie najbardziej zagrożonego przedpola przed bramą. Oprócz ochrony wjazdu wieża zapewne stanowiła miejsce ostatecznej obrony (bergfried). Pierwotne wejście do niej znajdowało się na poziomie pierwszego piętra, na wysokości 9 metrów. Wewnątrz w przyziemiu znajdował się loch głodowy o średnicy zaledwie 3,2 metra, do którego można było się dostać jedynie z góry z wysokości 10 metrów, poprzez otwór w sklepieniu. Piętro uzyskało już większą średnicę wielkości 4,5 metra, kosztem mniejszej grubości murów. Wiódł do niego od wejścia sklepiony korytarzyk o szerokości 1,3 metra i wysokości 2,4 metra. Drugie piętro o średnicy 5,5 metra i wysokości 5,3 metra przykryto sklepieniem. Najwyższą kondygnację zajmowała obronna galeria zabezpieczona przedpiersiem z szeregiem strzelnic. Przemieszczanie pomiędzy piętrami umożliwiały wąskie schody o szerokości zaledwie 0,8 metra, umieszczone wewnątrz grubego na 4,5 metra muru i oświetlone rzadko rozmieszczonymi szczelinowymi otworami.
Obok wieży, po jej północno – zachodniej stronie, początkowo w murze znajdował się portal bramny, natomiast domy mieszkalne i zabudowę gospodarczą usytuowano wzdłuż wschodnich i północno – wschodnich odcinków muru obwodowego. Najstarszy budynek o wielkości 24 x 7 metrów umieszczony był w najdalszej odległości od bramy, po stronie północno – wschodniej, gdzie zamykał krótszy bok zamku. Posiadał trzy kondygnacje, dostępne z poziomu dziedzińca. Częściowo zagłębiona w podłożu suterena o wymiarach wnętrza 20 x 5,8 metra przykryta była kolebką i dostępna ostrołucznym portalem. Wysoki parter nie posiadał podziałów murowanych i zwieńczony był stropem. Najwyższa kondygnacja mogła być rozdzielona drewnianym przepierzeniem na dwie izby. Dlatego na parterze znajdowało się jedno centralne wejście, na piętrze dwa wejścia boczne, zapewne połączone drewnianym gankiem. Środkowa kondygnacja pełniła prawdopodobnie funkcję reprezentacyjną oraz mieszkalną, na co wskazywałaby wykładana drewnem półka ścienna i wejście do wykusza latrynowego, natomiast najniższa wzorem innych tego typu budowli służyła celom gospodarczym, jako chłodna i ciemna spiżarnia. Z drugiej kondygnacji na piętro prowadziły strome schody w grubości muru frontowego, odsłonięte od strony wnętrza budynku. Środkiem przechodziły one nad wnęką z trójlistnym otworem. Oświetlenie górnych kondygnacji zapewniały trójlistnie zamknięte okna.
Drugi najstarszy dom zamkowy, pierwotnie zapewne o charakterze wieżowym, znajdował się w południowo – wschodniej części dziedzińca, tuż obok wieży głównej. W planie miał wymiary 10,5 x 7 metrów, przy masywnych murach w przyziemiu o grubości 2,1 metra, a więc porównywalnych do murów obwodowych zamku. Narożniki budowli od strony dziedzińca wzmocniono kwadrami z czerwonego zlepieńca, litej skały osadowej. Ściany przepruto szczelinowymi otworami doświetlającymi w przyziemiu i ostrołucznymi oknami na piętrach.
Od przełomu XIII i XIV wieku do wieży mieszkalnej dobudowywane były wzdłuż wschodniej kurtyny muru obronnego kolejne pomieszczenia, tworzące ostatecznie zwarty ciąg zabudowy o tej samej wysokości. Część najbliższa wieży miała wymiary 8 x 5,8 metra, podzielone na trzy kondygnacje z których najniższa oświetlana były jedynie małymi oknami szczelinowymi, a wyższe bardziej wyszukanymi oknami z trójlistnymi lub ostrołucznymi zamknięciami. Następny budynek ze względu na biegnący pod skosem mur obronny był nieregularny, wielkości 10,5 x 6,0-7,5 metra. Obie dobudowane części miały wejścia z poziomu dziedzińca i jedno na poziomie pierwszego piętra. Czwarty, najdłuższy odcinek budynku o wymiarach 12,2 x 7 metrów uzupełnił lukę przed skrzydłem północno – wschodnim. Podobnie jak starsze był jednotraktowy i zbliżonej wysokości. Komunikacja pionowa pomiędzy piętrami mogła się odbywać za pomocą schodów lub zewnętrznych, drewnianych ganków, w XV wieku przebudowanych na krużganek oparty na kamiennych kolumnach.
W XIV wieku miała miejsce przebudowa i umocnienie wjazdu na teren zamku, w postaci wysuniętego na południe przedbramia, dostępnego poprzez drewniany most nad suchą fosą, w którym droga zakręcała do portalu przebitego w murze głównego obwodu. Prawdopodobne w XV wieku przedbramie to przedłużono ku północy, gdzie w głównym murze przepruto nowy portal bramny. Po raz kolejny wjazd na teren zamku zmodernizowano u schyłku średniowiecza, wraz z utworzeniem dziedzińca południowego podzamcza. Od tego momentu dawna brama zewnętrzna zapewniała wjazd do nowej części zamku, natomiast wjazd z zewnątrz odbywał się krótkim, około 12 metrowej długości przedbramiem wysuniętym pod skosem z parchamu ku zachodowi.
Na skutek rozbudowy z pierwszej połowy XVI wieku, zamek od północy, wschodu i południa otoczyły ufortyfikowane dziedzińce, natomiast zachodni parcham wzmocniono półkolistą basteją. Ponadto najpóźniej wówczas przedpiersia murów, początkowo zwieńczone krenelażem, zastąpiono szeregiem strzelnic i krytymi gankami. W linii muru wokół dwóch nowych dziedzińców zbudowano wykuszowe baszty na rzutach prostokątnych i półkolistych, otwarte od strony wewnętrznej. Po północnej stronie baszta miejska, która pierwotnie była półcylindryczna i otwarta od wewnątrz, została wówczas zamknięta drugim półokręgiem od wschodu i włączona w obręb fortyfikacji zamku. Bardzo podobnie przebudowana została baszta po stronie południowo – wschodniej, usytuowana na styku miejskiego muru obronnego i zewnętrznego dziedzińca zamku.
Stan obecny
Zamek przetrwał w formie okazałej trwałej ruiny z wyróżniającą się wieżą główną, jednym z nielicznych na terenie Polski bergfriedów z ostrogą. Dobrze zachował się także układ murów obronnych i ciąg gotyckich budynków mieszkalnych, niestety już bez podziałów wewnętrznych. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych przetrwało trójlistne okno i ślad szerszego otworu w skrzydle północno – wschodnim. W skrzydle wschodnim od strony dziedzińca widoczne jest biforium o koniczynowatym wykroju i ślady po triforium od strony muru obwodowego. Przetrwały też stosunkowo liczne gotyckie portale wejściowe do budynku, niektóre obecnie zamurowane. Pozostałościami modernizacji z XVI wieku są attyki w „jaskółczy ogon” oraz renesansowy budynek zwany Domem Niewiast wraz z arkadową loggią.
Na zamku mieści się dziś muzeum, między innymi z wystawą zatytułowaną „Budownictwo Obronne Księstwa Świdnicko-Jaworskiego” prezentującą makiety kilku twierdz. Godziny otwarcia w sezonie od 1 maja do 30 września poniedziałek: 9:00 – 15:30; wtorek–piątek: 9:00 – 16:30; sobota-niedziela: 9:00 – 17:30. Poza sezonem od 1 października do 30 kwietnia poniedziałek 9:00 – 15:30, wtorek–piątek: 9:00 – 15:30; sobota-niedziela: 9:00 – 15:30.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Czerner O., Rozpędowski J., Bolków i Świny, Wrocław 1960.
Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.