Historia
Budowę kościoła św. Mikołaja, świątyni parafialnej górniczego miasta Bochni, rozpoczęto na początku XV wieku na miejscu wcześniejszej, prawdopodobnie późnoromańskiej lub wczesnogotyckiej budowli, która po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1253 roku. Przekazano wówczas informację o przeznaczeniu jednego łanu frankońskiego na utrzymanie kapelana, a także o nadaniu na rzecz kościoła jednej jatki mięsnej i jednego straganu chlebowego. Kolejny dokument z 1278 roku, wspominał o obdarowaniu solą miejscowego księdza i określił księżną Grzymisławę jako fundatorkę kościoła. Wzmianki z 1353 roku przekazały informacje o staraniach Kazimierza Wielkiego u papieża Innocentego VI o uzyskanie odpustów dla bocheńskiej fary, zaś zapis pochodzący z 1396 roku odnotował przeznaczenie przez Władysława Jagiełłę dochodów z pracy jednego górnika na oświetlenie i ozdobienie kaplicy Najświętszego Sakramentu oraz zatwierdzenie przez króla wcześniejszych darowizn. W 1405 roku rada miasta przekazać miała pieniądze na erygowanie oraz utrzymanie bocheńskiego kościoła parafialnego.
W 1447 roku Bochnię zniszczył wielki pożar, jednak nie wiadomo jakie straty wywołał w samym kościele. W latach 1485 i 1487 miasto otrzymało przywileje królewskie celem odbudowy po kolejnym pożarze, o ponownie nieznanej skali zniszczeń. W jego wyniku przypuszczalnie zawaliły się pierwotne sklepienia, a także zaszła konieczność wymiany więźby dachowej, w trakcie której na przełomie XV i XVI wieku zbudowano nowy szczyt nad fasadą. Z 1497 roku zachowały się także wzmianki o zapisach na renowacje malowideł ściennych. Około 1525 roku przy kościele wzniesiona została drewniana, wolnostojąca dzwonnica, co uwieczniono datą na jednej z jej belek.
W okresie nowożytnym pożogi nawiedzały miasto i jego kościół w latach 1561, 1620, 1650 i 1655. Szczególnie dotkliwy był ten ostatni, wzniecony przez wojska szwedzkie pożar, w trakcie którego zawaliły się sklepienia. Odbudowę przeprowadzono około 1664 roku, a nieco wcześniej, w 1609 roku, przy kościele wyremontowano lub przebudowano pod nadzorem cieśli Andrzeja Palicza drewnianą dzwonnicę. Po zniszczeniach okresu potopu szwedzkiego oraz po kolejnym pożarze z 1764 roku kościół uzyskał wystrój barokowy. W XIX wieku prowadzono liczne prace budowlane. Między innymi dostawiono kruchty, podwyższono o dodatkową kondygnację zakrystię, wymieniono dachy. Następnie w latach 1901-1905 pod kierunkiem architekta Tadeusza Stryjeńskiego dokonano wielkiej renowacji i regotyzacji kościoła. Niestety w 1987 roku w niewyjaśnionych okolicznościach spłonęła drewniana dzwonnica, odbudowana następnie w latach 1990–1993.
Architektura
Kościół św. Mikołaja usytuowano w pobliżu północno – zachodniego narożnika rynku, od którego oddzielał go pas zabudowy. Wykonany został z tzw. dzikiego kamienia użytego do około połowy wysokości ścian i cegły układanej w wątku gotyckim. Było to dość nietypowe, gdyż najczęściej z odmiennego materiału stawiano jedynie sam cokół, ściany zaś wykonywano w całości z jednego tworzywa. Ponadto z ciosów kamiennych utworzono glify wnęk okiennych w prezbiterium i gzymsy.
Gotycki kościół uzyskał formę orientowanej, trójnawowej, czteroprzęsłowej pseudobazyliki (nawa główna wyższa od naw bocznych, lecz bez własnych okien), z bardzo wydłużonym, czteroprzęsłowym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, do którego od strony północnej dobudowano dwuprzęsłową zakrystię oraz jednoprzęsłową kaplicę św. Kingi, umieszczoną na przedłużeniu nawy bocznej. Plan ten, charakteryzujący się bardzo długim prezbiterium i prostokątnym, raczej krótkim korpusem, wywodził się z budownictwa mendykanckiego (kościoły klasztorne franciszkanów i dominikanów), ale w XIV wieku przyjął się w kościołach farnych. Bezpośrednim wzorem dla Bochni mógł być natomiast ukończony w drugiej połowie XIV wieku kościół Mariacki w Krakowie, choć proporcje obu budowli znacznie się różniły.
Od zewnątrz ściany całego kościoła opięto uskokowymi przyporami (bez dwóch zachodnich), pomiędzy którymi znalazły się ostrołucznie zamknięte okna. Elewacje opięto także cokołem oraz gzymsem kapnikowym przechodzącym na przypory. Wyróżniającym i najbardziej ozdobnym elementem stał się szczyt zachodni kościoła, ozdobiony blendami oraz rozdzielającym je fryzem rombowym. Pierwotnie nie posiadał on sterczyn i był jedynie dwustrefowy. Nie miał on odpowiednika w architekturze Małopolski, przypominał natomiast kościoły gotyckie północnej Polski, choć dla blend o kształcie przypominającym dziurki od klucza ciężko znaleźć jakiekolwiek analogie. Pozostałe blendy o zwieńczeniach w ośle grzbiety i podwójnych łukach pełnych często występowały w kościołach gdańskich, dokąd przybyły z terenów Saksonii.
Wewnątrz kościoła sklepienia korpusu nawowego oparto na sześciu ośmiobocznych, niesymetrycznych filarach i dwóch parach filarów przyściennych, rozmieszczonych w linii przypór przy ścianach wzdłużnych naw bocznych (w grubość murów zachodnich osadzono spiralne klatki schodowe). Podsklepione zapewne w okresie średniowiecza było też prezbiterium, wzmocnione gęsto rozmieszczonymi szkarpami. Nad kaplicą św. Kingi zastosowano jednoprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe.
Stan obecny
Kościół przedstawia dziś w większości wygląd uzyskany na skutek regotyzacji z początku XX wieku. Jego pierwotna gotycka bryła jest powiększona o nowożytne kruchty, aneks przy zakrystii, jej górne piętro i południową kaplicę przy prezbiterium. Niestety elewacje zewnętrzne zostały częściowo przelicowane maszynową cegłą, część przypór została otynkowana, a laskowanie okien wymienione. Przekształcono także nieco szczyt zachodni wzbogacając go o sterczyny i trzecią strefę blend, a poniżej niego dodano w XVIII wieku dwie prostopadłe do fasady przypory. Wnętrze fary jest niemal w całości barokowe, wyjątek stanowi jedynie kaplica św. Kingi w której można zobaczyć pochodzący z XV wieku fresk. Gotyckie sklepienia korpusu nawowego i prezbiterium nie zachowały się. Pomimo tak silnych przekształceń kościół w Bochni jest jednym z najlepiej zachowanych XV-wiecznych budowli parafialnych na terenie Małopolski, a zarazem jednym z największych. Wyróżnia się zachodnim szczytem, który pomimo niedoskonałości warsztatowych jest dowodem otwartości miejscowego środowiska architektonicznego ze schyłku gotyku na nowatorskie i dalekie wpływy. Drewniana dzwonnica obok kościoła jest dziś rekonstrukcją powstałą na początku lat 90-tych po spaleniu XVI-wiecznej budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Knapik P., Architektura gotyckiej fary w Bochni, „Biuletyn Historii Sztuki”, LXXXII, nr 2, 2020.
Kornecki M., Kościoły drewniane w Małopolsce, Warszawa 1999.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.