Historia
Zamek w Bobrownikach prawdopodobnie wzniesiony został na miejscu starszego gródka, odnotowanego w przekazach pisanych w 1349 roku. Budowa murowanego założenia mogła się zacząć około połowy XIV wieku z fundacji księcia dobrzyńskiego Władysława Garbatego, choć badania archeologiczne wskazywałyby na koniec XIV wieku jako na okres rozpoczęcia prac budowlanych. W tym drugim wypadku fundatorem zamku mógł być książę Władysław Opolczyk, posiadający ziemię dobrzyńską jako lenno w latach 1379-1392. Prace wykończeniowe prowadzić mogli również Krzyżacy, okupujący tamtejsze ziemie między 1392 a 1404 rokiem, choć dokumenty przekazały informacje o prowadzeniu przez nich jedynie pomniejszych prac budowlanych.
W czasie wojen polsko – krzyżackich z drugiej połowy XIV i początku XV wieku, z racji przygranicznego położenia Bobrowniki raz po raz przechodziły z rąk do rąk. W 1391 roku zamek wytrzymał oblężenie wojsk polskich, ale w 1404 roku dzięki staraniom króla Władysława Jagiełły Polska odzyskała Ziemię Dobrzyńską wraz z Bobrownikami. Rok wcześniej przyzamkowa osada uzyskała status miasta, a wraz z nim korzystne prawa i przywileje zapewniające rozwój. Na skutek wybuchu wojny polsko – krzyżackiej w 1409 roku, zamek ponownie został zajęty przez rycerzy zakonnych. Ostatecznie po zawarciu pierwszego pokoju toruńskiego z 1411 roku znalazł się w granicach Polski i z inicjatywy Władysława Jagiełły został rozbudowany o zewnętrzne obwarowania.
Utrata znaczenia militarnego zamku bobrownickiego nastąpiła po zakończeniu wojny trzynastoletniej i podpisaniu drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku. Kres wyniszczających konfliktów polsko – krzyżackich, a zwłaszcza przesunięcie granicy, sprawiły, że zamek nie stanowił już wysuniętego punktu obronnego. Umieszczono w nim siedzibą starostów wraz z archiwum grodzkim, okresowo pełnił też zapewne rolę więzienia, przykładowo w trakcie ostatniej wojny polsko – krzyżackiej z lat 1519-1521, gdy przetrzymywano w nim jeńców. W połowie XVII wieku został spustoszony przez Szwedów, choć jak ukazano na grafice z 1627 roku, już wcześniej był podupadły i częściowo zrujnowany. W XVIII stuleciu z ruin korzystała okoliczna ludność, czerpiąca darmowy materiał budowlany. Ostatecznie w XIX wieku został prawie w całości rozebrany z nakazu rządu Królestwa Kongresowego.
Architektura
Zamek położony był na sztucznym, niezbyt wysokim nasypie, na prawym brzegu Wisły, której koryto zabezpieczało go od strony zachodniej i częściowo południowej. Z pozostałych stron ochronę zapewniać mogła nawodniona fosa lub jedna z bocznych odnóg Wisły. W bliskim sąsiedztwie swe ujście miała również niewielka rzeka Gryzka, przypływająca po wschodniej stronie zamku i wpadająca do Wisły na północy. Nad rzeką tą rozwinęła się osada, a później miasto Bobrowniki.
Najstarszy rdzeń zamku założono na planie kwadratu o bokach długości około 46,5 metra. Składał się z prostych kurtyn murów obronnych, domu głównego tworzącego zachodnią część zamku, cylindrycznej wieży z czworoboczną podstawą o wymiarach 10,7 x 11,2 metra w narożniku południowo – wschodnim i frontowej niskiej wieży bramnej. Tą ostatnią ulokowano na zewnątrz kurtyny północnej, na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 10,5 x 11,5 metra. Wnętrze jej przyziemia mieściło sklepiony przejazd bramny z około 3 metrowej szerokości przelotem oraz niewielką, także sklepioną izbę straży. Mury obwodowe pomimo imponującej grubości przekraczającej 3,5 metra, ze względu na bliskość rzeki i niestabilne podłoże wzmocniono od zewnątrz przyporami, zarówno narożnymi ukośnymi, jak i prostopadłymi w ciągu kurtyn. Jako, iż budynek bramny w bocznych ścianach mieścił furty, przed wzniesieniem drugiego murowanego obwodu mogły funkcjonować zewnętrzne obwarowania w postaci palisady lub częstokołu. Dziedziniec zamku w późnym okresie średniowiecza został wybrukowany i wyposażony w przebiegający przez środek odpływ na wodę deszczową.
Główny dom mieszkalny zbudowano na rzucie prostokąta o wymiarach 15 x 46 metrów. Mieścił pomieszczenia w układzie jednotraktowym, w tym najniższą kondygnację częściowo zagłębioną w ziemię, nad którą prawdopodobnie funkcjonowały jeszcze dwa piętra i poddasze, przykryte dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych, zdobionych blendami szczytach. Na poziomie piwnic wnętrze dzieliło się na trzy pomieszczenia i zapewne podział ten powtarzał się także na wyższych kondygnacjach. Jednoprzestrzenne mogło być poddasze, zwyczajowo przeznaczane na cele magazynowe. Drugi, mniejszy budynek usytuowano między wieżą główną a głównym domem, wzdłuż południowej kurtyny muru. Ponadto funkcjonować mogły również zabudowania drewniane przy wschodnim odcinku muru, pełniące pomocnicze funkcje gospodarcze.
W XV wieku zamek rozbudowano o obwód ceglanych murów zewnętrznych, usytuowanych w odległości około 12,5 metra od głównego obwodu i również wzmocnionych przyporami. Co nietypowe posiadały one znaczną grubość, podobną do wewnętrznego pierścienia obwarowań. W XV wieku przedłużono także bramę o przedbramie, a w narożach drugiego obwodu zbudowano niewielkie baszty, być może przystosowane do użycia broni palnej. Mogły mieć czworoboczne rzuty, w całości umieszczone na terenie parchamu, lub bardziej progresywne, cylindyryczne. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła wspomniana powyżej nawodniona fosa, otaczająca zamek od strony lądu. Późniejsze przebudowy, może jeszcze późnośredniowieczne, wiązały się z usypaniem ziemnych wałów, które osłaniały zamek od północy i wschodu.
Stan obecny
Obecnie śladem dawnej świetności obiektu są jedynie fragmenty murów obronnych włącznie z przyporami, zachowane głównie w przyziemnej, kamiennej części obwodu, a także relikty narożnej wieży głównej, która w najwyższym miejscu zachowała się do wysokości 11,8 metrów. Główny budynek mieszkalny zdegradowany został do dolnych partii ścian, z wnętrzem częściowo zasypanym gruzem z zawalonych części budowli. Budynek bramny po wydobyciu spod zwałów gruzu sięga obecnie kondygnacji parterowej, przedbramie natomiast zaznaczone jest niewiele ponad pierwotnym poziomem terenu. W najgorszym stanie przetrwał zewnętrzny mur obronny, po stronie południowej i zachodniej prawie całkowicie zniszczony przez wylewy Wisły. Mury zamku były zabezpieczane, uzupełniane i częściowo rekonstruowane w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Wykonano też wówczas prace przy brzegu Wisły w celu zabezpieczenia zabytku przed podmywaniem oraz zasypano boczne koryto, za sprawą czego zamek stał się ogólnie dostępny od strony lądu. Malownicze ruiny udostępnione są dziś do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krysiński M., Trochonowicz M., Zamek w Bobrownikach – problematyka techniczna i konserwatorska [w:] Ochrona i konserwacja ruin zamkowych: wybrane problemy i przykłady, Warszawa-Lublin 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.