Historia
Klasztor ufundowany został przez margrabiów brandenburskich Ottona IV, Jana IV i Konrada I ze starszej linii dynastii askańskiej. Po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1280 roku, w aktach kapituły generalnej, ale dopiero w 1286 roku margrabiowie nadali cystersom z Kołbacza 500 łanów na założenie filii. Pierwsze zabudowania wzniesiono w Bierzwniku między 1294 rokiem (przybycie konwentu do Bierzwnika), a 1305 rokiem (ufundowanie ołtarza przez Hasso von Wedela), kiedy to przynajmniej część kościoła musiała już funkcjonować.
Okres najlepszej koniunktury gospodarczej dla klasztoru i spokoju konwentu położyła kres w roku 1326 zbrojna wyprawa Władysława Łokietka przeciw Ludwikowi Bawarskiemu. W wyniku działań wojennych i towarzyszącej im zarazy wiele osiedli Nowej Marchii całkowicie opustoszało. Klasztor został obrabowany, zabudowania spalone, a bierzwniccy cystersi przez wiele następnych lat nie mogli wydobyć się ze stanu ekonomicznej zapaści. W 1341 roku ze względu na katastrofalny stan gospodarki zostali zwolnieni od podatku, ale już sześć lat później opactwo ponownie zniszczył pożar. Powolna poprawa sytuacji nastąpiła dopiero w drugiej połowie XIV wieku dzięki pomocy macierzystego klasztoru w Kołbaczu oraz margrabiów brandenburskich.
W 1539 roku margrabia Jan z Kostrzyna przeprowadził sekularyzację opactwa, a zespół zabudowań klasztornych wszedł w skład domeny państwowej. Kościół opacki utracił funkcję sakralną i uległ powolnej dewastacji. Opactwo ucierpiało także w czasie działań zbrojnych wojny trzydziestoletniej. Ostatecznie w pierwszej połowie XVII wieku w zachowanych budowlach klasztornych urządzono letnią rezydencję elektorów brandenburskich. Kolejne straty przyniósł zabudowie opactwa pożar z początku XIX wieku, w którym kompletnemu zniszczeniu uległa część zachodnia kościoła, a prezbiterium zostało poważnie uszkodzone. Prace renowacyjne prowadzono w latach 40-tych XIX wieku.
Architektura
Klasztor usytuowano na lekkim wyniesieniu terenu, na wschodnim brzegu Jeziora Kuchennego, po północnej stronie przyklasztornej osady. Założenie składało się z kościoła, sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury o trzech skrzydłach, otaczających wraz z krużgankami czworoboczny, nieregularny wirydarz, oraz z zabudowań gospodarczych ulokowanych dalej na południu.
Kościół klasztorny był budowlą wzniesioną z cegły w wątku wendyjskim, na podmurówce z granitowych kwadr. Posiadał formę pozbawionej transeptu, bezwieżowej, trzynawowej hali. Korpus nawowy miał długość ośmiu przęseł i zamknięty był apsydą o dziewięciu bokach dwunastoboku, poprzedzoną prostokątnym przęsłem chórowym, natomiast na zakończeniu naw bocznych znajdowały się prostokątne kaplice. Elewacje zewnętrzne chóru i apsydy (a zapewne także i korpusu) opięto smukłymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono dwustopniowo profilowane okna, przy czym zewnętrzne profile pociągnięto wyżej niż otwory okienne, tworząc rodzaj nisz w które wpisano okna. Poziome podziały elewacji stanowiło profilowanie cokołu, gzyms kapnikowy na wysokości ław parapetów okiennych i gzyms podokapowy.
We wnętrzu korpusu kościoła ośmioboczne filary wyznaczały przęsła prostokątne w nawie głównej i zbliżone do kwadratu w nawach bocznych. Ponadto arkady międzynawowe opierały się na półfilarach przyściennych przy łuku tęczowym i przy ścianie zachodniej. Służki sklepienne sięgały od posadzki do wysokości nasady sklepienia. Prezbiterium oddzielone było od nawy głównej wspomnianym masywnym, nisko osadzonym łukiem tęczowym. Siedem wschodnich części wieloboku prezbiterium rozczłonkowano w dolnej partii ostrołukowymi niszami, głęboko wydrążonymi w murze. Wysokie, ostrołukowe, dwudzielne i dość wąskie okna osadzono głęboko w murze i ujęto skromnie profilowanymi ościeżami. Tylko jedna warstwa cegieł oddzielała zwieńczenia nisz od strefy okiennej.
Zabudowania klasztorne składały się z trzech skrzydeł zamykających wewnętrzny wirydarz i połączonych krużgankami ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Ich żebra o profilu migdałowym spływały na ceramiczne wsporniki dekorowane motywami roślinnymi, figuralnymi i geometrycznymi. W skrzydle wschodnim mieścił się kapitularz, fraternia i sąsiadująca z kościołem, sklepiona zakrystia na planie kwadratu. Kapitularz był trójprzęsłową salą bez filarów, nakrytą sklepieniem żebrowym z przęsłami trójpodporowymi w częściach skrajnych. Prowadził do niego z krużganków dwudzielny portal o zwieńczeniu w formie trójliścia. We wschodniej części skrzydła południowego znajdowały się dwa równolegle umieszczone pomieszczenia: węższe czteroprzęsłowe i szersze trójprzęsłowe. Oba pierwotnie były nakryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi spływającymi na przyścienne wsporniki ozdobione motywami stylizowanych lilii.
Na południe od zabudowań konwentu zlokalizowane były budynki gospodarcze, między innymi browar (lub spichlerz) z XIV wieku. Był on murowany z cegły i kamienia na planie prostokąta, wzmocniony przyporami w narożach i nakryty dwuspadowym dachem opartym o trójkątne ściany szczytowe ozdobione ostrołukowymi blendami.
Stan obecny
Zachowane do dziś relikty średniowiecznego założenia klasztornego nie odzwierciedlają dawnego splendoru siedziby bierzwnickich cystersów. Z dawnego kościoła przetrwała przekształcona w XIX wieku część wschodnia, na którą składają się krótki chór z apsydą oraz przylegające do niego dwa przęsła dawnego korpusu nawowego. Położona dalej na zachód część korpusu nawowego uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Do dziś przetrwała jedynie zachowana do wysokości 3-4 metrów ściana zewnętrzna nawy południowej. Oryginalny kształt okien w kościele zachowały jedynie otwory chóru, nie przetrwał gzyms podokapowy. Z zabudowań klasztornych widoczne są: parterowa kondygnacja skrzydła wschodniego (z zakrystią, kapitularzem i fraternią), południowego (z przekształconymi podziałami wnętrza) oraz fragmenty piwnic skrzydła zachodniego i elementy krużganka zachodniego, a także ruina spichlerza lub browaru klasztornego. Średniowieczne sklepienia przetrwały jedynie w krużgankach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Płotkowiak M., Sandach I., Próba rekonstrukcji architektonicznej kościoła poklasztornego w Bierzwniku, „Zeszyty Bierzwnickie”, nr 4 (2002).