Historia
Kościół św. Mikołaja w Bejscach wzniesiono w trzeciej ćwierci XIV wieku z fundacji ówczesnego dziedzica wsi Ostasza. Zapewne stanął on na miejscu starszej, być może drewnianej jeszcze budowli, gdyż miejscowa parafia poświadczona została w źródłach pisanych już w latach 1325 – 1327.
Druga faza budowy kościoła nastąpiła około 1400 roku po zmianie warsztatu muratorów. Nadbudowano wówczas szczyt między nawą a prezbiterium, a to ostatnie podsklepiono. W latach 1441 – 1442 miała już miejsce pierwsza naprawa kościoła. Wzmocniono wówczas przypory, przeszklono okna i pokryto dachówką zakrystię. Kościół w tym kształcie odnotowany został około 1470 roku przez kronikarza Jana Długosza.
W XVI wieku Firlejowie, ówcześni właściciele majątku, zamienili kościół na kalwiński zbór, lecz z początkiem XVII wieku zwrócili budowlę katolikom. Na przełomie XVI i XVII do świątyni została dobudowana renesansowa kaplica wzniesiona przez Tomasza Nikiela z Pińczowa, związanego z warsztatem Santi Gucciego. W 1883 roku kościół był restaurowany, między innymi przesklepiono wtedy nawę oraz dokonano wymiany niektórych zniszczonych detali architektonicznych. Ostatnie większe prace renowacyjne prowadzono w 1965 roku i w latach 1970 – 1979.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły w wątku gotyckim i częściowo wendyjskim, z użyciem wypalanej do czarnego koloru zendówki oraz kamiennego ciosu przy detalach architektonicznych. Otrzymał pojedynczą, czteroprzęsłową nawę na planie prostokąta oraz niższe i węższe, zakończone na wschodzie wielobocznie prezbiterium, do którego od północy dostawiono trójprzęsłową zakrystię, zamkniętą dwubocznie na wschodzie.
Elewacje zewnętrzne budowli przepruto ostrołukowymi, wysokimi i wąskimi oknami z trójlistnymi maswerkami, umieszczonymi między przyporami wzmacniającymi z każdej strony ściany budowli. Dodatkowo przy jednej z przypór od północy dostawiono czworoboczną wieżyczkę schodową prowadzącą na poddasze. Podział horyzontalny elewacji zapewniły profilowane gzymsy: cokołowy, kapnikowy i koronujący, a także fryz ząbkowy nad dachem zakrystii. Okna rozglifiono na zewnątrz i do wnętrza, a ich ościeża zostały wyłożone kamiennymi płytami. Zarówno we wschodniej ścianie prezbiterium jak i w zachodniej ścianie nawy umieszczono niewielkie okulusy.
Do wnętrza kościoła wiódł ostrołukowy portal osadzony w fasadzie zachodniej. Kolejny ostrołuczny portal prowadził z prezbiterium do zakrystii, trzeci zaś z nawy na schody w wieżyczce. Wnętrza prezbiterium nakryto gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym oraz sześciodzielnym w przęśle wschodniego zamknięcia. Żebra o profilu gruszkowym spięto rzeźbionymi zwornikami (baranek, nierozpoznany herb) oraz osadzono na wspornikach, które pełniły rolę baldachimów dla umieszczonych poniżej nisz z konsolami na figury. Konsole udekorowano motywami maswerkowo-roślinnymi. Nawa kościoła w średniowieczu przykryta była drewnianym stropem.
W zakrystii dwa zachodnie przęsła przykryto krzyżowo – żebrowo, a wschodnie, dwuboczne zamknięcie zwieńczono sklepieniem pięciodzielnym. Wsporniki otrzymały formy ostrosłupowe z maswerkami. Zworniki utworzono o kształcie gwiazdy i z ornamentem roślinnym. Umieszczono tam również kamienne sakrarium z ostrołukową wnęką, zdobione maswerkiem i ujęte płaskorzeźbami przedstawiającymi smoka i winną latorośl.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotną, gotycką bryłę, nieco tylko przysłoniętą na północy nowożytną kaplicą Firlejów. Pod koniec XIX wieku zasklepiona została nawa, pierwotnie kryta jedynie drewnianym stropem, wymieniono też część podniszczonych detali architektonicznych (maswerki dwóch okien nawy, trzy parapety, kamienna okładzina arkady tęczy) i przemurowano koronę murów. Wewnątrz kościoła zachowały się cenne gotyckie freski z około 1380 roku na ścianie prezbiterium i alabastrowa chrzcielnica z XVI wieku. Zabytek jest jednym z najcenniejszych przykładów architektury gotyckiej na terenie Małopolski.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.