Historia
Zamek w Będzinie po raz pierwszy wspominany został w przekazach pisanych w 1301 oraz w 1349 roku kiedy to mowa była o burgrabim będzińskim Wiernku. W świetle badań archeologicznych wiadomo, iż zbudowano go na reliktach wczesnośredniowiecznego grodu, przekształcanego w murowany zamek już od połowy XIII wieku. Kronikarze Jan Długosz i Janko z Czarnkowa przypisywali powstanie zamku fundacji króla Kazimierza Wielkiego, który poprzez jego budowę zabezpieczał ówczesną polsko-czeską granicę, nieodległą stolicę Polski oraz przeprawę przez rzekę Przemszę, przez którą wiódł szlak handlowy z Krakowa do Wrocławia. Ukształtowany zamek sprzężono wówczas także z miejskimi murami obronnymi, obejmującymi nie tylko teren lokacyjnego miasta, ale i przedmieście kościelne.
Od XIV wieku pieczę nad zamkiem sprawowali burgrabiowie i starostowie m.in. Mikołaj Siestrzeniec Kornicz, Szafrańcowie, Jaroccy, Myszkowscy i Zborowscy. W 1588 roku sławnym więźniem zamku będzińskiego był cesarz rzymski i król niemiecki Maksymilian Habsburg, złapany przez hetmana Jana Zamoyskiego po bitwie pod Byczyną. W Będzinie i pobliskim Bytomiu toczyły się następnie pertraktacje z pełnomocnikami cesarza, przy współudziale mediatorów papieskich. Ostatecznie władca zwolniony został w 1589 roku, po odesłaniu na graniczny most na Brynicy pod Czeladzią.
Upadek i dewastacja zamku nastąpiły w XVII wieku. Przyczyniły się do tego pożar z 1616 roku, a następnie okupacja wojsk szwedzkich i zniszczenia z 1655 roku. W kolejnym stuleciu zamek był już niezamieszkaną ruiną. Funkcje mieszkalne przywróciły mu odbudowy: pierwsza z 1834 roku, neogotycka i romantyczna wg projektu F.Lancziego oraz ostatnia z lat 50-tych XX wieku, nadająca zamkowi wygląd zbliżony do pierwotnego.
Architektura
Zamek zbudowano nad lewym brzegiem rzeki Czarnej Przemszy, na wzgórzu w miejscu gdzie we wczesnym średniowieczu funkcjonował gród. Połączony był od drugiej połowy XIV wieku z murami obronnymi miasta, stanowiąc jego północno – zachodni narożnik. Najstarszą część zamku stanowiła wzniesiona w najwyższym punkcie wzgórza wolnostojąca, cylindryczna wieża, datowana na drugą połowę XIII wieku, prawdopodobnie początkowo usytuowana w obrębie obwarowań drewniano – ziemnych. Kolejnym etapem było wzniesienie czworobocznego, czterokondygnacyjnego budynku oraz otoczenie założenia dwoma obwodami murów obronnych na rzucie nieregularnych pięcioboków. Budynek wypełnił południowy narożnik dziedzińca, w ten sposób, że jego fasada i ściana wschodnia stanowiły odcinek obwodu obronnego. Natomiast wieża cylindryczna znalazła się w narożniku północno – wschodnim, na styku z dwoma kurtynami, ale nie połączona z nimi bezpośrednio.
Do zamku górnego od zachodu i częściowo południa przylegało podzamcze, ulokowane nieco niżej, na stokach opadających ku rzece. Otoczone było dodatkowym murem z czworoboczną wieżą zachodnią o wymiarach 7,6 x 7,6 metra i wieżą bramną od północnej strony. Prawdopodobnie druga wieża bramna lub budynek bramny łączyła od strony południowej podzamcze z miastem. Ani wieża zachodnia, ani wieża bramy północnej nie były wysunięte w przedpole, obie znajdowały się w całości w obrębie dziedzińca. W przedpole wysunięte było jedynie proste przedbramie bramy północnej, które wydłużało cały przejazd do 12,5 metrów. Szerokość przejazdu wynosiła 2,2 metra. Ponadto zabudowę podzamcza zapewne stanowiły drewniane lub szachulcowe budynki gospodarcze i pomocnicze (stajnie, spichrze, składy, spiżarnie, różnego rodzaju szopy).
Wjazd na zamek górny odbywał się przez trzykondygnacyjną wieżę bramną. Po wejściu do niej skręcało się w lewo i idąc międzymurzem obchodziło cały zamek, aż z powrotem osiągało się wieżę bramną i po skręcie w prawo wchodziło się na dziedziniec (obecnie w tym miejscu wznosi się tzw. karczma). Z powodu zmiany poziomu wysokości gruntu wynoszącej niecałe 5 metrów, drugie wejście do wieży bramnej znajdowało się już na drugiej kondygnacji, powyżej pierwszego przejazdu z podzamcza. By dodatkowo zabezpieczyć bramę, wjazd na dziedziniec zamku górnego flankowany był otworem strzeleckim przebitym w bocznej ścianie budynku mieszkalnego. Wewnętrzny mur obronny zamku górnego był znacznie wyższy od zewnętrznego. Ten ostatni z powodu stromych stoków wzniesienia podparty był przyporami. Wieńczył go niezadaszony chodnik straży oraz blankowane przedpiersie. Możliwe, iż zewnętrzny mur zaopatrzony był także w hurdycje. Podobną formę miało zwieńczenie wewnętrznego muru.
Wejścia do głównego domu mieszkalnego były dwa. Pierwsze umieszczone było na wysokości paru metrów i prowadziła do niego prawdopodobnie drabina (jest to dzisiejsze wejście na parterze, lecz pierwotnie poziom gruntu był o 2 metry niższy). Po wdrapaniu się, wchodziło się do pomieszczenia z którego były trzy wyjścia: w stropie do góry, w podłodze w dół i jedno w bok. Drugie wejście z dziedzińca prowadziło już z poziomu gruntu do pojedynczego pomieszczenia. Na poziomie czwartej kondygnacji znajdowały się dwa wyjścia na zewnątrz: na chodnik wewnętrznego muru obronnego i dalej do cylindrycznej wieży oraz na ganek straży (dziś pozostały po nim tylko dwie belki i fragment muru). Budynek mieszkalny pierwotnie był w całości jednakowej wysokości, bez wyróżnionej, jak dzisiaj, wschodniej części wieżowej.
Wieża cylindryczna uzyskała średnicę 10,7 metra. Pierwotnie była nieco wyższa i posiadała cztery kondygnacje z ostrołukowym, gotyckim otworem wejściowym na wysokości trzeciej kondygnacji. Dostać się do niego można było po drabinie lub chodnikiem biegnącym po murze i dalej drewnianym pomostem. Komunikacja wewnątrz wieży odbywała się po drabinach. Najniższy poziom stanowiła ciemna, ciasna i duszna, wysoka kondygnacja przyziemia, zaczynająca się poniżej poziomu z portalem wejściowym. Powyżej znajdowały się jeszcze dwa piętra rozdzielone drewnianymi stropami. Pierwotne zwieńczenie wieży nie jest znane, nie wiadomo czy była ona zadaszona, czy też wyposażona w otwartą platformę z krenelażem. W późnym okresie średniowiecza wieża mogła zostać nadbudowana przy użyciu cegły.
Stan obecny
Dziś odnowiony i częściowo odbudowany zamek jest jednym z bardziej imponujących obiektów średniowiecznych południowej Polski. Główne różnice w stosunku do pierwotnego wyglądu to obniżona wysokość wieży cylindrycznej, pierwotnie wyższej od czworobocznego budynku, oraz wyodrębnienie widocznej dziś kwadratowej wieży. Część zajmująca wieżę i budynek była tej samej wysokości i przykryta była jednym dachem, co widać na weducie Mathiasa Gerunga z 1536 roku (odkryta w Niemczech w 1991 roku). Obecnie na zamku znajduje się Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego z ciekawą ekspozycją militariów. Godziny i terminy otwarcia dostępne są na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antoniewicz M., Zamki na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej, Kielce 1998.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Krajniewski J., Będzin, początki miasta, Będzin 2008.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.