Historia
Gotycki kościół w Jana Chrzciciela zbudowany został w drugiej połowie XV wieku, prawdopodobnie na miejscu dawnej kaplicy zamkowej, odnotowanej w źródłach pisanych w 1404 roku i zburzonej wraz z zamkiem podczas buntu mieszczan bartoszyckich w 1454 roku. Być może kaplicę tą wybudowano wraz z pierwszą lokacją miasta w latach 1326 – 1332, jako świątynię farną, a kiedy miasto zostało translokowane na prawy brzeg rzeki, przekształcono na kościół szpitalny i filialny. Po zniszczeniach spowodowanych wojną trzynastoletnią kościół został odbudowany. Po raz pierwszy w nowej formie odnotowano go w 1484 roku.
U schyłku średniowiecza i na początku epoki nowożytnej kościół służył miejscowej, rodzimej ludności. W 1562 roku wygłaszano w nim kazania w języku pruskim. Od okresu reformacji kościół był świątynią ewangelicką, z czasem przejętą przez społeczność mówiącą w języku polskim. W 1874 roku wybudowany został przedsionek zachodni i nowy szczyt zakrystii. Katolicy zaadaptowali ponownie kościół w 1946 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono poza obszarem obwarowań średniowiecznego miasta, na lewym brzegu rzeki Łyny. Zbudowano go z cegły w wiązaniu gotyckim, na niskim cokole kamiennym. W drugiej połowie XV wieku otrzymał formę budowli salowej na planie prostokąta o wymiarach 34 x 14,4 metrów, z zakrystią od strony północnej i kruchtą od południa. Budynek został zorientowany, co oznacza, że jego prezbiterium (które nie zostało wydzielone zewnętrznie z bryły) wraz z ołtarzem zwrócone zostało w kierunku wschodnim.
Zakrystię oraz krótsze boki nawy ozdobiły gotyckie szczyty utrzymujące główny, stromy dach dwuspadowy i niższy dach zakrystii. Szczyt wschodni podzielono na siedem osi z podłużnymi blendami w układzie piramidalnym, rozdzielonymi lizenami przechodzącymi w sterczyny. Krawędzie płycin i lizen zostały wyprofilowane, ale profile zakończono na środku szczytu. Schodkowy szczyt zachodni, także siedmioosiowy, podzielono ciągłymi blendami. Bezpośrednio nad każdym stopniem, na sąsiednim odcinku umieszczona została obramowana opaska tynkowa, ciągnąca się przez cały szczyt, przecinająca także blendy. każdy stopień szczytu zwieńczono dwoma sterczynami.
Całą budowlę wzmocniły uskokowe przypory, pomiędzy którymi umieszczono ostrołukowe okna. Ściany wzdłużne podzielono na trzy odcinki, każdy z wysokim oknem flankowanym przez ostrołucznie zamknięte blendy. Ścianę wschodnią z pojedynczym oknem flankowanym dwoma ostrołucznymi blendami dodatkowo wyróżniono wnęką o czwórdzielnym zwieńczeniu. Podział horyzontalny elewacji oprócz cokołu zapewnił tynkowany fryz pod okapem dachu. Wnętrze nawy przykryte zostało drewnianym stropem płaskim.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła jest częściowo wynikiem nowożytnych przekształceń. Niska wieża czy też przedsionek przy fasadzie zachodniej jest dodatkiem XIX-wiecznym, ale powstałym na miejscu wcześniejszej, drewnianej wieży. XIX-wieczny jest również szczyt zakrystii. Na uwagę zasługują obydwa gotyckie szczyty główne oraz elewacje zewnętrzne kościoła, podobnie jak szczyty konsekwentnie zdobione podobnymi do siebie blendami. Wnętrze w większości ma wystrój barokowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.