Historia
Przed podbojem krzyżackim w okolicy późniejszego zamku istnieć mógł gród pruskiego plemienia Bartów. Była to wówczas ziemia dość gęsto zaludniona, z siecią obwarowanych osad położonych w obronnych miejscach. Krzyżacy zagarnęli Barcję w końcu XIII wieku i prawdopodobnie zaadaptowali pierwotny gród na swoją strażnicę, o czym świadczyłaby niemieckojęzyczna nazwa Bartenburg, po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych w 1311 roku. Strażnica ta nie wznosiła się dokładnie w miejscu późniejszego zamku, lecz na wschodzie, na terenie przyzamkowej osady. Nie wiadomo kiedy została przeniesiona w nowe miejsce, ale w 1325 roku została ponownie wspomniana w przekazach, tym razem pod nazwą Bartinburg. Co najmniej od 1349 roku stanowiła siedzibę wójta, a następnie krzyżackiego prokuratora („phleger czu Barthen”).
Rozbudowę murowanego zamku Bartenburg Krzyżacy prowadzili od około 1377 roku („fecit murare Bartenborg”), przypuszczalnie w związku z decyzją wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode o wydzieleniu nowego komturstwa. Mury obronne i skrzydło wschodnie najstarszej części budowli zostały wówczas podwyższone, dobudowano też skrzydło północne. W działaniach tych brał udział mistrz murarski Johan Mommolt, odnotowany w źródłach pisanych w 1384 i 1385 roku. Prace trwały aż do XV wieku, lecz w międzyczasie zamiary utworzenia komturii zostały porzucone i zamek wrócił do rangi prokuratorskiego. Wiązało się to ze zmianą planów budowlanych i odejściem od budowy pełnego, czteroskrzydłowego zamku konwentualnego. Być może porzucenie myśli o utworzeniu komturii spowodowane było odległym usytuowaniem Barcian, o czym wspominano w kronice Wiganda z Marburga już w 1377 roku („loca pro castro edificando in desertis”).
W trakcie wojny polsko krzyżackiej z lat 1409-1411, zamek w Barcianach mógł na krótki okres zostać zajęty przez oddziały polsko-litewskie, w związku z zajęciem nieodległego Kętrzyna przez bliżej nieznanego rycerza Jocharda i burmistrza kętrzyńskiego Bardynna. Po około miesiącu, we wrześniu 1410 roku, zamek odnotowano już w źródłach pisanych jako znajdujący się w mocy zakonu. Kolejna wzmianka o nim pojawiła się po zakończeniu działań wojennych, w 1420 roku, kiedy to wspomniany został barciański komtur domowy, a także funkcjonująca na zamku kuchnia i kościół.
W czasie wojny trzynastoletniej zamek w Barcianach został przez Krzyżaków opuszczony i oddany bez walki. Przejęty przez mieszczan z pobliskiego Sępopola, następnie rycerstwo pruskie, a nawet chłopstwo, odbity został przez zaciężnych zakonu w 1455 roku, przy czym w trakcie walk spłonął. Odbudowany najpóźniej do 1458 roku, barciański zamek ostatecznie na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku włączony został w obszar Prus Zakonnych, lenna Królestwa Polskiego, a od 1525 roku Prus Książęcych, powstałych po sekularyzacji państwa zakonu krzyżackiego. Od tego momentu stanowił siedzibę starosty książęcego.
W 1583 roku nadworny budowniczy margrabiego Jerzego Fryderyka, Blasius Berwart, dobudował nowe, zachodnie skrzydło spichrzowe, przekształcając zamek w założenie trójskrzydłowe. W kolejnych latach nie dokonywano większych zmian, przekształcono jedynie krużganek, a następnie w XVII lub XVIII wieku dobudowano skrzydło południowe. W XIX wieku zamek przeszedł w ręce prywatne. Po pożarze w 1914 roku został do 1928 odrestaurowany. Od 1945 roku zabytek znajdował się w posiadaniu Państwowego Gospodarstwa Rolnego, które nie przyczyniło się do polepszenia jego stanu. W latach 2001-2010 stanowił własność prywatną, lecz prace remontowe nie zostały wówczas ukończone.
Architektura
Zamek usytuowany został na niewielkim wzniesieniu, otoczonym niegdyś bagnami i rozlewiskami rzeczki Liwny. Wraz ze stawami Młyńskim Małym i Młyńskim Wielkim tworzyły one półwysep, przy czym wody stawów zostały przez Krzyżaków sztucznie spiętrzone. Trudny do przekroczenia teren otaczał zamek od zachodu, południa i południowego – wschodu. Dostęp możliwy był jedynie od strony wschodniej, gdzie przypuszczalnie zlokalizowane było też nieobwarowane przedzamcze. W pierwszej połowie XIV wieku wzniesiono mur obwodowy o narysie kwadratu o wymiarach 55 x 58 metrów i niski budynek w części wschodniej. Co ciekawe mur wyposażony był wówczas w rzadko występujący w budownictwie krzyżackim krenelaż. Prawdopodobnie wzniesiono go jako prowizoryczne zabezpieczenie wobec zagrożenia litewskiego.
Przedłużająca się budowa zamku w drugiej połowie XIV wieku, prawdopodobnie spowodowała zarzucenie planu stworzenia pełnego, czworobocznego zamku konwentualnego. Powstało założenie dwuskrzydłowe z głównym budynkiem o długości 55,6 metrów i szerokości 14,3 metrów po stronie wschodniej, przykrytym dwuspadowym dachem, opartym przy krótszych ścianach na gotyckich szczytach zdobionych blendami w układzie piramidalnym. Drugie skrzydło znajdowało się po stronie północnej, pod kątem prostym w stosunku do skrzydła wschodniego. Od strony dziedzińca najprawdopodobniej znajdował się drewniany, dwukondygancyjny krużganek, zapewniający komunikację między piętrami i pomieszczeniami. Na środku dziedzińca o wymiarach 30 x 28 metrów mieściła się studnia, konieczna dla codziennego funkcjonowania mieszkańców. Wjazd na teren zamku odbywał się przejazdem poprowadzonym przez środek skrzydła wschodniego.
Na poziomie piwnic skrzydło wschodnie mieściło dwa dwunawowe pomieszczenia, każde o pięciu przęsłach, pełniące głównie funkcje magazynowe. Obydwie komory przykryto krzyżowo – żebrowymi sklepieniami i oparto pośrodku na masywnych, grubych, ceglanych filarach o kwadratowych przekrojach. Na ścianach ceglane, szerokie żebra o prostokątnym przekroju osadzono na prostych, granitowych konsolach. W komorze południowej znajdował się piec typu hypocaustum, ogrzewający górne kondygnacje ciepłym powietrzem. Wnętrza obu pomieszczeń były ciemne, pozbawione okien. Piwnice dostępne były tylko od strony dziedzińca przez szyje piwniczne, czyli wąskie, strome schody umieszczone w grubości murów.
Przyziemie skrzydła wschodniego także podzielone było na dwie dwunawowe, przedzielone przejazdem bramnym części, lecz ich filary podtrzymujące sklepienia wzniesiono z granitu. Otrzymały one okrągłe, bardzo niskie i szerokie trzony. Po stronie południowej, przy bramie, znajdowała się w narożniku północno – wschodnim niewielka izba odźwiernego, kuchnia z paleniskiem w narożniku północno – zachodnim i dalej trójprzęsłowa przestrzeń, prawdopodobnie spiżarnia. Część północna przyziemia stanowiła natomiast jedną przestrzeń. Cały parter doświetlany był od strony przedpola zamku niewielkimi oknami ostrołukowymi. Centralny przejazd bramny przykryto spłaszczonym sklepieniem kolebkowym oraz ozdobiono po bokach odcinkowo zamkniętymi blendami, pięcioma od północy, czterema od południa. Ponadto przejazd pierwotnie dekorowany był polichromiami o motywach roślinnych, umieszczonymi w blendach.
Na reprezentacyjnym piętrze wschodniego skrzydła mieścił się czteroprzęsłowy refektarz i przylegająca do niego od północy czteroprzęsłowa kaplica. Zostały one przykryte sklepieniem gwiaździstym, choć nie jest pewne czy prace te ukończono. Kaplica o wymiarach 27,2 x 9,7 metra miała zamknięte trójbocznie prezbiterium, utworzone poprzez pogrubienie i ścięcie północnych narożników piętra. Oświetlana była od wschodu czterema wysokimi, ostrołukowymi oknami oraz pojedynczym oknem od północy. Podobnie jak okna w refektarzu i na parterze, zostały one obramione wałkową kształtką. Ostatnia, najwyższa kondygnacja pełniła funkcje magazynowo – obronne, być może mieściła się tam także zbrojownia. Była ona jednoprzestrzenna, z gęstym szeregiem małych otworów w ścianach zewnętrznych, skąd można było razić przeciwników. Komunikację między piętrami oprócz krużganka zapewniały schody w grubości muru między kaplicą i refektarzem, prowadzące na najwyższe piętro.
Północne skrzydło zamku było niższe i węższe, a jego elewacja zewnętrzna ozdobiona została szeregiem ostrołukowych wnęk w których przebito okna pierwszego piętra. Budynek przykrywał również dwuspadowy dach oparty na gotyckim szczycie przy zachodnim boku. Szczyt ten otrzymał formę siedmioosiową, schodkową, z ukośnie ustawionymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi osadzono trójkątne wimpergi oraz okrągłe otwory wiatrowe przebite w górnych partiach ostrołucznych blend. Wewnątrz skrzydło północne miało dwie główne kondygnacje, ponadto piwnice i poddasze. Żadne z pomieszczeń nie zostało podsklepione, za wyjątkiem piwnicy. Mieściły się w nich izby krzyżackiego prokuratora i pomieszczenia gospodarcze. Te pierwsze znajdowały się na piętrze, które podzielone było na cztery pokoje z dostępem do wykusza latrynowego po stronie zachodniej. Parter podzielony był na trzy pomieszczenia.
W narożniku północno – wschodnim dostawiono na początku XV wieku niską, okrągłą wieżę. Do jej niewielkich pomieszczeń prowadziły wąskie korytarze umieszczone w narożnej przyporze, a z poziomu piwnic korytarz do ciemnego, wilgotnego lochu. Posiadał on dość duże wnęki, być może przeznaczone na cele więzienne. Podobny charakter miało pomieszczenie dostępne z przyziemia, być może przeznaczone na izbę sądową. Komnata na wysokości kaplicy mogła być natomiast zakrystią. Diagonalnie ustawioną wieżę planowano także w narożu południowo – wschodnim, jednak nigdy jej nie ukończono i dlatego ostatecznie przypominała gigantyczną przyporę. Całość założenia – niska i surowa – obrazowała stopniowe wzrastanie roli broni palnej w XV wieku i przystosowywanie w tym kierunku budownictwa obronnego.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dziś w dużej części w stanie oryginalnym. Późniejsze przebudowy, takie jak dostawienie w XVII wieku przy zachodnim murze spichrza, czy XVIII-wiecznego południowego budynku gospodarczego, nie zatarły średniowiecznego wyglądu. Mimo podjętych prac remontowych niestety wnętrza zamku wciąż nie są udostępnione do zwiedzania. Pozostają do obejrzenia zachowane gotyckie szczyty skrzydła wschodniego i północnego oraz rozczłonkowane blendami elewacje zewnętrzne z częścią oryginalnych otworów okiennych. Ponadto na poziomie pierwszego piętra, zwłaszcza na elewacji skrzydła wschodniego, widoczne są zarysy krenelażu z pierwszego etapu prac.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tomy 1, Warszawa 2019.