Historia
Przed podbojem krzyżackim w okolicy późniejszego zamku istniał gród pruskiego plemienia Bartów. Była to wówczas ziemia dość gęsto zaludniona, z siecią obwarowanych osad położonych w obronnych miejscach. Krzyżacy zagarnęli Barcję w końcu XIII wieku i prawdopodobnie zaadaptowali pierwotny gród na swoją strażnicę, o czym świadczyła niemieckojęzyczna nazwa Bartenburg, po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych w 1311 roku. Strażnica ta nie wznosiła się dokładnie w miejscu późniejszego zamku, lecz na wschodzie, na terenie przyzamkowej osady. Nie wiadomo kiedy została przeniesiona w nowe miejsce, ale w 1325 roku została ponownie wspomniana w przekazach, tym razem pod nazwą Bartinburg. Co najmniej od 1349 roku stanowiła siedzibę wójta, a następnie krzyżackiego prokuratora.
Rozbudowę murowanego zamku Barten Krzyżacy prowadzili od około 1377 roku („fecit murare Bartenborg”), w związku z decyzją wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode o wydzieleniu nowego komturstwa. Mury obronne i skrzydło wschodnie najstarszej części budowli zostały wówczas podwyższone, dobudowano też skrzydło północne. Prace trwały aż do XV wieku, lecz w międzyczasie zamiary utworzenia komturii zostały porzucone i zamek wrócił do rangi prokuratorskiego. Wiązało się to ze zmianą planów budowlanych i odejściem od budowy pełnego, czteroskrzydłowego zamku konwentualnego. Być może porzucenie myśli o utworzeniu komturii spowodowane było odległym usytuowaniem Barcian, o czym wspominano już w w 1377 roku („loca pro castro edificando in desertis”).
W czasie wojny trzynastoletniej zamek został opuszczony i oddany bez walki. Przejęty przez mieszczan z pobliskiego Sępopola, następnie rycerstwo pruskie, a nawet chłopstwo, ostatecznie trafił w ręce polskie. Od tego momentu stanowił siedzibę starosty książęcego. W 1583 roku nadworny budowniczy margrabiego Jerzego Fryderyka, Blasius Berwart, dobudował nowe skrzydło spichrzowe, przekształcając zamek w założenie trójskrzydłowe. W kolejnych latach nie dokonywano większych zmian, przekształcono głównie krużganek. W XIX wieku zamek przeszedł w ręce prywatne. Po pożarze w 1914 roku został do 1928 odrestaurowany.
Architektura
Zamek usytuowany został na niewielkim wzniesieniu, otoczonym niegdyś bagnami i rozlewiskami rzeczki Liwny. Trudny do przekroczenia teren otaczał go od zachodu, południa i południowego – wschodu. Warownia dostępna była jedynie od strony wschodniej, na tym kierunku zlokalizowane było też przedzamcze. W pierwszej połowie XIV wieku wzniesiono mur obwodowy o narysie kwadratu o wymiarach 55 x 58 metrów i niski budynek w części wschodniej. Co ciekawe mur wyposażony był wówczas w rzadko występujący w budownictwie krzyżackim krenelaż. Prawdopodobnie wzniesiono go jako prowizoryczne zabezpieczenie wobec zagrożenia litewskiego.
Przedłużająca się budowa z drugiej połowy XIV wieku prawdopodobnie spowodowała zarzucenie planu stworzenia pełnego, czworobocznego zamku konwentualnego. Powstało założenie dwuskrzydłowe z głównym budynkiem o długości 55,6 metrów i szerokości 14,3 metrów po stronie wschodniej, przykrytym dwuspadowym dachem, opartym przy krótszych ścianach na gotyckich szczytach zdobionych blendami w układzie piramidalnym. Od strony dziedzińca najprawdopodobniej znajdował się drewniany, dwukondygancyjny krużganek, zapewniający komunikację między piętrami i pomieszczeniami. Na środku dziedzińca znajdowała się studnia.
Na poziomie piwnic skrzydło wschodnie mieściło dwa pomieszczenia, pełniące głównie funkcje magazynowe. Obydwie komory przykryto masywnymi, krzyżowymi sklepieniami i oparto na potężnych, ceglanych filarach. Piwnice dostępne były tylko od strony dziedzińca przez szyje piwniczne, czyli wąskie, strome schody umieszczone w grubości murów. Przyziemie także podzielone było na dwie przedzielone przejazdem bramnym części, lecz ich filary podtrzymujące sklepienia wzniesiono z granitu. Otrzymały one okrągłe, bardzo niskie i szerokie trzony. Po stronie południowej, przy bramie, znajdowała się komnata odźwiernego, a dalej kuchnia z dużym paleniskiem i prawdopodobnie spiżarnia. Część północna przyziemia stanowiła natomiast jedną przestrzeń. Cały parter doświetlany był niewielkimi oknami ostrołukowymi. Na reprezentacyjnym piętrze wschodniego skrzydła mieścił się czteroprzęsłowy refektarz i przylegająca do niego od północy czteroprzęsłowa kaplica. Zostały one przykryte sklepieniem gwiaździstym, choć nie jest pewne czy prace te ukończono. Kaplica miała zamknięte trójbocznie prezbiterium, utworzone poprzez pogrubienie i ścięcie północnych narożników piętra. Oświetlana była od wschodu czterema wysokimi, ostrołukowymi oknami oraz pojedynczym oknem od północy. Podobnie jak okna w refektarzu i na parterze, zostały one obramione wałkową kształtką. Ostatnia, najwyższa kondygnacja pełniła funkcje magazynowo – obronne, być może mieściła się tam także zbrojownia. Była ona jednoprzestrzenna, z gęstym szeregiem małych otworów w ścianach zewnętrznych, skąd można było razić przeciwników. Komunikację między piętrami oprócz krużganka zapewniały schody w grubości muru między kaplicą i refektarzem, prowadzące na najwyższe piętro.
Północne skrzydło zamku było niższe i węższe, a jego elewacja zewnętrzna ozdobiona została szeregiem ostrołukowych wnęk w których przebito okna pierwszego piętra. Budynek przykrywał również dwuspadowy dach oparty na gotyckim szczycie przy zachodnim boku. Szczyt ten otrzymał formę siedmioosiową, schodkową, z ukośnie ustawionymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi osadzono trójkątne wimpergi oraz okrągłe otwory wiatrowe przebite w górnych partiach ostrołucznych blend. Wewnątrz skrzydło północne miało trzy kondygnacje, lecz nie posiadało piwnic, ponadto żadna z komnat nie została podsklepiona. Mieściły się w nich izby krzyżackiego prokuratora i pomieszczenia gospodarcze. Te pierwsze znajdowały się na piętrze, które podzielone było na cztery pokoje z dostępem do wykusza latrynowego po stronie zachodniej.
W narożniku północno – wschodnim dostawiono na początku XV wieku niską, okrągłą wieżę. Do jej niewielkich pomieszczeń prowadziły wąskie korytarze umieszczone w narożnej przyporze, a z poziomu piwnic korytarz do ciemnego, wilgotnego lochu. Posiadał on dość duże wnęki, być może przeznaczone na cele więzienne. Podobny charakter miało pomieszczenie dostępne z przyziemia, być może przeznaczone na izbę sądową. Komnata na wysokości kaplicy mogła być natomiast zakrystią. Diagonalnie ustawioną wieżę planowano także w narożu południowo – wschodnim, jednak nigdy jej nie ukończono i dlatego ostatecznie przypominała gigantyczną przyporę. Całość założenia – niska i surowa – obrazowała stopniowe wzrastanie roli broni palnej w XV wieku i przystosowywanie w tym kierunku budownictwa obronnego.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dziś w dużej części w stanie oryginalnym. Późniejsze przebudowy, takie jak dostawienie w XVII wieku przy zachodnim murze spichrza, czy XVIII-wiecznego południowego budynku gospodarczego, nie zatarły średniowiecznego wyglądu. Mimo podjętych prac remontowych niestety wnętrza zamku wciąż nie są udostępnione do zwiedzania. Pozostają do obejrzenia zachowane gotyckie szczyty skrzydła wschodniego i północnego oraz rozczłonkowane blendami elewacje zewnętrzne z częścią oryginalnych otworów okiennych. Ponadto na poziomie pierwszego piętra, zwłaszcza na elewacji skrzydła wschodniego, widoczne są zarysy krenelażu z pierwszego etapu prac.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tomy 1, Warszawa 2019.