Historia
Budowa zamku rozpoczęła się bardzo wcześnie, bo już w 1214 roku, o czym wspomniał w swej kronice Henryk Łotysz. Prace nadzorować miał biskup i krzyżowiec Philipp von Ratzeburg, na zlecenie biskupa Alberta z Rygi (“transivit in Thoreidam et edificavit castellum episcopo, quod et Vredelande appellavit“). Początkowo oprócz nazwy Treiden (Boży Ogród) zamek nazywano również Friedland (Kraj Pokoju), z czasem jednak pozostano tylko przy pierwszej nazwie. Prawdopodobnie od samego początku był to jeden z głównych ośrodków biskupiej władzy terytorialnej, któremu podlegała administracyjnie zachodnia część dominium arcybiskupstwa ryskiego (wschodnia część podlegała zamkowi Kokenhausen). Pierwszy wójt zarządzający tymi posiadłościami, niejaki Alebrand, pojawił się w źródłach pisanych już w 1207 roku.
Z racji wysokiej rangi zamek Treiden był aż do pierwszej ćweirci XVI wieku wielokrotnie rozbudowywany, celem powiększenia przestrzeni mieszkalnych oraz przystosowania obrony do użycia coraz powszechniejszej broni palnej. Powodem wzmacniania fortyfikacji mogła być także bliskość zakonnego zamku Segewold. Bliskość ta sprawiała, iż Treiden był wielokrotnie okupowany przez zakon krzyżacki. Po raz pierwszy miało to miejsce w 1298 roku, następnie w 1405, po raz kolejny w 1479 i ostatecznie w 1556 roku. Łącznie zamek Krzyżacy okupowali przez około 80 lat.
Po upadku arcybiskupstwa ryskiego i przyłączeniu Inflant do państwa polsko – litewskiego, na zamku funkcjonowało starostwo. Warownia była też uczestnikiem wojen polsko – szwedzkich, w wyniku których ostatecznie w pierwszej połowie XVII wieku dostała się pod panowanie szwedzkie. Mimo przeprowadzonego wówczas remontu zamek powoli tracił znaczenie militarne i być może dzięki temu uniknął całkowitej zagłady podczas wielkiej wojny północnej. Przez większość XVIII stulecia był zamieszkany, ale niestety w 1776 roku strawił go pożar. Straty i zniszczenia były na tyle poważne, iż nie podjęto się odbudowy, jedynie w 1786 roku wzniesiono nowożytny dom mieszkalny na pozostałościach muru w północno – wschodnim narożniku dziedzińca. Pozostałą część ruin dopiero w XX wieku poddano badaniom archeologicznym i częściowej rekonstrukcji.
Architektura
Nieregularny kształt zamku dostosowany był to formy wzgórza na którym został wzniesiony, mianowicie do cypla wysuniętego ku południowi w stronę doliny rzeki Gauja. Szczególnie wysokie i strome stoki zabezpieczały zamek od południa, natomiast od zachodu jako ochronę wykorzystano opadający ku rzece wąwóz czy też dolinę niewielkiego strumienia. Z powodu stromych skarp również na wschodzie, jedyny dostęp do zamku wiódł wąską szyją od północy. Jako jeden z nielicznych w Inflantach, zamek został zbudowany z cegły, kamienie polne wykorzystano tylko w partiach fundamentowych i cokołowych. Cegłę układano przeważnie w wątku wendyjskim, ale stosowany był również wątek gotycki, a w partiach najpóźniejszych kowadełkowy.
W pierwszej fazie powstał mur obronny zamykający nieregularny dziedziniec, w którego zachodniej części usytuowano budynek o funkcji mieszkalnej lub sakralnej (mógł on pełnić na górnej kondygnacji rolę kaplicy). W tym samym czasie lub nieco później rozpoczęto budowę masywnej, wolnostojącej cylindrycznej wieży głównej w północnej części dziedzińca. Pełnemu zabudowaniu na przełomie XIII i XIV wieku uległy także dwie kurtyny murów: północna oraz wschodnia. Ostatecznie do ich lica od strony dziedzińca dostawiono ciągi zabudowań o długości 17 i 25,5 metra, każdy o szerokości około 10 metrów, połączone ze sobą prostopadle w narożniku.
Wieża główna otrzymała około 30 metrów wysokości, zewnętrzną średnicę wielkości 13,4 metra, wewnętrzną 6,8 metra oraz mury grube na 2,9 – 3,7 metra. Wnętrze podzielone było pierwotnie na siedem kondygnacji, z których tylko jedna (trzecie piętro) zwieńczono sklepieniem, a pozostałe porozdzielano płaskimi, drewnianymi stropami. Komunikację pomiędzy nimi zapewniały schody w grubości muru. Do wieży początkowo wchodziło się przez wysoko przepruty portal, umieszczony na drugim piętrze, na wysokości 9,5 metra. Przed nim znajdowała się platforma wsparta na dwóch kamiennych wspornikach, do której dostawiana była drabina lub zewnętrzne, łatwo usuwalne w razie zagrożenia schody. Drzwi na niższej kondygnacji przepruto później, kiedy funkcja obronna wieży zeszła na dalszy plan. Najniższa część wieży do czasu przeprucia dolnego wejścia mogła pełnić rolę lochu więziennego, ale większość poziomów najpewniej przeznaczano na funkcje magazynowe, na wypadek przedłużającego się oblężenia. Pomimo zaopatrzenia w kominek i większy otwór okienny o półkolistym zwieńczeniu na jednej z kondygnacji, wieża nie służyła jako miejsce stałego zamieszkania, ale pełniła funkcję strażniczo – ostrzegawczą i obronną na wypadek ataku.
W XIV wieku w południowej części dziedzińca, po zewnętrznej stronie muru obwodowego, wzniesiono kwadratowy w planie budynek, w XV wieku przekształcony w budowlę o wieżowym charakterze, zapewne o funkcji mieszkalnej, przed którym na południowym skraju cypla wydzielono niewielkie przedzamcze. Budynek uzyskał wymiary około 10 x 10 metrów, z murami podpartymi w narożnikach dwoma zewnętrznymi przyporami, zapewne ze względu na opadający na południu teren. Wnętrze na poziomie piwnicy przykryto sklepieniem kolebkowym, natomiast dwa pomieszczenia na parterze zwieńczono sklepieniami krzyżowymi. Każde z nich uzyskało osobne wejście z poziomu dziedzińca, podczas gdy do piwnicy wchodziło się z parteru. Komnata na piętrze ogrzewane było ciepłym powietrzem, przysyłanym kanałem z parteru, gdzie w jednym z pomieszczeń znajdował się piec hypocaustum. Wejście na piętro wiodło schodami w grubości muru północnego, zaś wyżej na drugie piętro schodami południowymi.
Gruntowne zmiany w architekturze zamku wprowadzono w okresie późnego średniowiecza, w związku z przystosowywaniem budowli do obrony przy użyciu broni palnej. W okresie tym wpierw w pierwszej połowie XV wieku powstała podkowiasta wieża zachodnia, a następnie w pierwszej ćwierci XVI wieku wieża okrągła o średnicy 14 metrów i grubości murów 4,2 metra, umieszczona w północno – zachodnim rogu, w pobliżu wieży głównej. Dodatkową niewielką basztę otrzymało także przedzamcze południowe. Uzupełnieniem systemu obronnego było utworzone w drugiej połowie XV wieku charakterystyczne, wydłużone przedzamcze północne, zakończone dwiema cylindrycznymi basztami. Po jego utworzeniu zamek osiągnął aż 210 metrów długości i maksymalnie 50 metrów szerokości. W okresie tym wzmocniono i podwyższono także mury obronne.
Podkowiasta wieża zachodnia otrzymała 11,3 metrów długości i 12,4 metrów szerokości. Całkowita wysokość budowli do kalenicy dachu sięgała około 25 metrów. Jej mury utworzono masywne, od strony dziedzińca grubości 2,1 metra, w części skierowanej na zewnątrz o grubości 2,9 metra. Co charakterystyczne ta pierwsza część była czworoboczna, natomiast wysunięta przed lico kurtyn półkolista. Wraz z budową wieży rozebrano kurtynę muru obronnego po jej południowej stronie i wzniesiono nową, usytuowaną bliżej dziedzińca, co zapewne wynikało z niestabilności gruntu (złoża piasku i gliny na piaskowcowych skałach) oraz częstych już w średniowieczu obsunięć ziemi na stromych stokach. Po przebudowie zlikwidowano załamanie kurtyny, poprzez wstawienie w narożnik wieży, która mogła flankować dwie strony długiej południowo – zachodniej części zamku.
Wnętrze wieży podkowiastej podzielono na sześć kondygnacji, z których drugą (parter) przykryto sklepieniem kolebkowym, a pozostałe drewnianymi stropami. Czwartą kondygnację połączono z obiegającym zewnętrzną elewację drewnianym gankiem obronnym, umieszczonym na poziomie chodnika straży w sąsiednich kurtynach muru, z którym zapewne został skomunikowany. Główne, zamykane ryglem wejście do wieży prowadziło od strony dziedzińca, z poziomu gruntu przez ścianę południową, ale osobne wejście wiodło też od wschodu po schodach do kondygnacji piwnicznej. Najniższa kondygnacja nie pełniła funkcji obronnej, zapewne w jej ciemnej komorze jedynie składowano materiały wojenne lub zapasy. Parter mógł pełnić funkcje mieszkalne dla garnizonu, był bowiem wyposażony w kominek, choć posiadał też dwa rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie skierowane w stronę południowo – zachodnią. Ogrzewane było również pierwsze piętro, mimo iż w ścianie zachodniej przepruto szeroką wnękę strzelnicy. Trzy najwyższe piętra wykorzystywano już tylko do obrony, przy czym otwory strzeleckie prawdopodobnie miały formę przejściową, służącą zarówno do broni mechanicznej, jak i palnej. Pomiędzy parterem a piętrem znajdował się wąski korytarz prowadzący do latryny. Podobnie jak klatka schodowa był on osadzony w grubości muru.
Stan obecny
Współcześnie zamek Treiden jest jedną z najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych średniowiecznych budowli na Łotwie, tym bardziej, iż położony jest w sercu największego łotewskiego parku narodowego. Obecnie zobaczyć można częściowo odbudowaną cylindryczną wieżę główną oraz częściowo zrekonstruowane dwie wieże zamku górnego (południową czworoboczną i zachodnią podkowiastą) wraz z fragmentem muru obronnego. Ponadto częściowo zachowała się wieża na dawnym przedzamczu północnym, a cały plan średniowiecznego zamku, łącznie z fundamentami, został odkryty archeologicznie. W jednym z odrestaurowanych budynków zamku górnego przy kurtynie zachodniej znajduje się dziś niewielkie muzeum. Wieża główna służy jako platforma widokowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Ose I., Der grosse halbrunde Westturm der Burg Turaida – Steigern der Wehrhaftigkeit oder Machtdemonstation im 15. Jahrhundert, „Castella Maris Baltici XIII”, Bonn 2018.
Turnbull S., Crusader Castles Of The Teutonic Knights. The Stone Castles Of Latvia And Estonia 1185-1560, Oxford 2004.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.