Historia
Wkrótce po założeniu miasta w 1201 roku, wzniesiono kamienny dwór biskupi oraz położony naprzeciwko niego dwór Zakonu Kawalerów Mieczowych. Po parunastu latach biskup ryski oddał swą rezydencję dominikanom, a sam przeniósł się do nowego dworu położonego bliżej katedry. W 1274 roku król niemiecki Rudolf I Habsburg nadał zakonowi krzyżackiemu przywilej gwarantujący mu świecką kontrolę nad miastem. Doprowadziło to do zaognienia konfliktu między arcybiskupem a zakonem, który w 1297 roku nabrał militarnego charakteru. Zbuntowani mieszczanie zdobyli dwór zakonny i wymordowali jego załogę oraz obawiając się odwetu krzyżackiego zawarli sojusz wojskowy z pogańską Litwą. Nie pomogło to wiele, gdyż w 1330 armia krzyżacka obległa i zdobyła Rygę, a pokonani mieszczanie zostali zmuszeni do uznania zwierzchności zakonu i opłacenia budowy nowego krzyżackiego zamku konwentualnego w północno – zachodniej części miasta. W kolejnych latach zamek ten stał się główną siedzibą mistrza krajowego Inflant, natomiast stary dwór zakonny wraz z kaplicą św. Jerzego zmieniono na szpital i kościół św. Ducha.
Konflikt o władzę nad miastem tlił się dalej, prowadzono m.in. proces przed sądem papieskim w którym arcybiskupi ryscy oskarżali zakon o zagarnięcie miasta. Ostatecznie w 1366 roku mistrz inflancki zrzekł się swych praw nad Rygą, zastrzegając sobie jedynie prawo do posiadania zamku. Sytuacja ta zmieniła się w 1454 roku, kiedy to zakon krzyżacki porozumiał się z arcybiskupem ryskim Sylwestrem, dzieląc z nim władzę nad miastem. Traktat ten zwany kircholmskim nie zakończył jednak sporu. W 1484 roku mieszczanie ryscy podjęli kolejną próbę odzyskania politycznej niezależności. Zaatakowali i częściowo zburzyli tzw. drugi zamek zakonny w Rydze, co wywołało trwającą kilka lat wojnę. W jej wyniku, po bitwie pod Ādaži w 1491 roku, zakon krzyżacki ponownie pokonał zbuntowane miasto i zmusił mieszkańców do odbudowy zniszczonego zamku. Wycieńczona wojną Ryga ociągała się z wypełnieniem warunków umowy, tak że nowy, trzeci już zamek powstał dopiero około 1515 roku.
Przeciętny rozmiar nowego zamku sugeruje, iż już od samego początku nie miała to być główna siedziba najwyższych władz zakonu, a jedynie tradycyjnego konwentu. Mistrz krajowy Inflant, Wolter von Plettenber rezydował w Wenden i prawdopodobnie porzucił myśli o pełnej kontroli nad Rygą. Nowa koncyliacyjna postawa zakonu albo obawa przed obwarowaniami zamku, uchroniły ryski konwent przed atakami mieszczan w trakcie wystąpień z lat 20-tych XVI wieku na fali reformacji. Został on zamknięty dopiero wraz z sekularyzacją całej inflanckie gałęzi zakonu krzyżackiego. W 1562 roku ostatni mistrz krajowy Inflant, Gotthard Kettler złożył na zamku w Rydze hołd lenny przedstawicielowi króla polskiego, a miasto wraz z zamkiem przeszło pod panowanie polsko – litewskie.
Zamek do 1621 roku był rezydencją namiestnika króla Polski i obsadzony był przez polską załogę wojskową. W 1582 roku na zamku rezydował król Stefan Batory. W 1621 roku Rygę na przeszło sto lat zajęli Szwedzi, a po nich od 1710 roku zamkiem i miastem rządzili Rosjanie, którzy na zamku urządzili biura administracji i sąd guberni inflanckiej. Twierdza została gruntownie przebudowana i powiększona pomiędzy XVII a XIX wiekiem. Kolejny remont przeprowadzono w latach 30-tych XX wieku. W 1938 roku rząd łotewski ogłosił, że zamek będzie odtąd siedzibą parlamentu.
Architektura
Pod budowę tzw. drugiego i trzeciego zamku ryskiego wybrano wysunięty północno – zachodni narożnik miasta, tuż przy wschodnim brzegu rzeki Dźwiny. Zabezpieczała ona zachodnią stronę zamku, podczas gdy od północy i wschodu ochronę stanowiła nawodniona fosa, wspólna dla obwarowań miejskich. Po stronie południowej przekopano jej dodatkowe koryto, które oddzieliło Rygę od zamku. Między 1364 a 1385 rokiem wzniesiono czworoboczną wieżę chroniącą północne przedzamcze oraz mieszczącą bramę wjazdową, zapewniającą niezależną od miasta komunikację.
Zamek krzyżacki w Rydze był typową warownią konwentualną, założeniem czteroskrzydłowym na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 53 x 56 metrów z wewnętrznym dziedzińcem wielkości 28 x 29 metra, z danskerem po stronie zachodniej, wysuniętym w kierunku rzeki. W narożach warowni umieszczono smukłe czworoboczne wieże, przy czym początkowo uważano, iż jedna z nich, północna, mogła mieć masywniejszą formę (obecnie przeważa opinia, iż tzw. drugi zamek ryski w każdym z narożników posiadał czworoboczną niewielką wieżę). Po odbudowie z przełomu XV i XVI wieku dwie z wież zachowały formy czworoboczne, a dwie zastąpiono masywnymi, cylindrycznymi budowlami: północno – zachodnią pod nazwą Świętego Ducha i południowo – wschodnią zwaną Ołowianą. Zewnętrzną strefę obwarowań tworzył mur obiegający całość budowli i wydzielający niewielkie podzamcze, oraz wspomniana nawodniona fosa.
Wewnątrz skrzydło północne na pierwszym piętrze mieściło od zachodu komnaty komtura i dormitorium. W skrzydle wschodnim być może znajdował się kapitularz (choć funkcjonowanie tego typu pomieszczeń na zamkach krzyżackich jest w świetle najnowszych badań kwestionowane), południowe skrzydło składało się natomiast z kaplicy we wschodniej części, z zakrystią usytuowaną w południowo – wschodniej wieży narożnej oraz z refektarza po stronie zachodniej. Skrzydło zachodnie mieściło pomieszczenia nie związane z konwentem oraz przejście do danskeru. Najważniejszym było skrzydło południowe. Mieszcząca się w nim kaplica podzielona była na dwie nawy za pomocą dwóch ośmiobocznych filarów. Podtrzymywały one sklepienie krzyżowe, którego żebra mniej więcej w połowie wysokości ścian spływały na nadwieszane, rzeźbione wsporniki. Sąsiedni refektarz pierwotnie prawdopodobnie miał podobny kształt, lecz został ponownie zasklepiony na przełomie XV i XVI wieku. Izby w przyziemiu tradycyjnie przeznaczone były na cele gospodarcze, mieszcząc między innymi spiżarnie, magazyny, kuchnię, piekarnię czy też browar, natomiast znajdujące się na samej górze poddasze służył jako spichlerz i do celów obronnych. Dostęp do wszystkich pomieszczeń zapewniał zewnętrzny kamienny krużganek obiegający dziedziniec zamku.
Stan obecny
Przetrwały do czasów współczesnych tzw. trzeci zamek krzyżacki w Rydze zachował swą podstawową, pierwotną bryłę, jednak niestety od strony zewnętrznej całkowicie utracił oryginalne cechy stylistyczne. Wyróżniają się dwie cylindryczne wieże narożne, obecnie otynkowane i z przeprutymi nowożytnymi oknami, widać również mniejsze narożne wieże czworoboczne. Wewnątrz zachowała się struktura przestrzenna z XVI wieku, wraz z kaplicą i refektarzem reprezentującymi przykłady późnogotyckiego wystroju. Zamek pełni funkcję prezydenckiej siedziby, lecz część jego wnętrz mieszcząca Łotewskie Narodowe Muzeum Historii jest udostępniona dla turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Caune A., Ose I., Die Befestigungen der Burgen und der Stadt Riga vom 13. bis 16. Jh., [w:] Castella Maris Baltici VII, red. F. Biermann, M. Müller, C. Herrmann. Greifswald, 2006.
Turnbull S., Crusader Castles Of The Teutonic Knights. The Stone Castles Of Latvia And Estonia 1185-1560, Oxford 2004.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.