Historia
Wkrótce po założeniu miasta w 1201 roku, wzniesiono kamienny dwór biskupi oraz położony obok niego dwór Zakonu Kawalerów Mieczowych, wzmiankowany po raz pierwszy w 1209 roku. Po parunastu latach biskup ryski oddał swą rezydencję dominikanom, sam zaś przeniósł się do nowego dworu położonego bliżej katedry. W 1274 roku król niemiecki Rudolf I Habsburg nadał Zakonowi Krzyżackiemu przywilej gwarantujący mu świecką kontrolę nad miastem. Doprowadziło to do zaognienia konfliktu między arcybiskupem a zakonem, który w 1297 roku nabrał militarnego charakteru. Zbuntowani mieszczanie zdobyli dwór zakonny i wymordowali jego załogę oraz obawiając się odwetu krzyżackiego zawarli sojusz wojskowy z pogańską Litwą. Nie pomogło to wiele, gdyż w 1330 armia krzyżacka obległa i zdobyła Rygę, a pokonani mieszczanie zostali zmuszeni do uznania zwierzchności zakonu i opłacenia budowy nowego krzyżackiego zamku konwentualnego w północno – zachodniej części miasta. Prace nad nim trwały do końca lat 40-tych XIV wieku. W kolejnych latach stał się on główną siedzibą mistrza krajowego Inflant, natomiast stary dwór zakonny wraz z kaplicą św. Jerzego przekształcono na szpital i kościół św. Ducha.
W drugiej połowie XIV wieku konflikt o władzę nad miastem nadal się tlił, prowadzono między innymi proces przed sądem papieskim, w którym arcybiskupi ryscy oskarżali zakon o zagarnięcie miasta. Ostatecznie w 1366 roku mistrz inflancki zrzekł się swych praw nad Rygą, zastrzegając sobie jedynie prawo do posiadania zamku. Sytuacja ta zmieniła się w 1454 roku, kiedy to Krzyżacy porozumieli się z arcybiskupem ryskim Sylwestrem, dzieląc z nim władzę nad miastem. Traktat ten, zwany kircholmskim, nie zakończył jednak sporu. W 1484 roku mieszczanie ryscy podjęli kolejną próbę odzyskania politycznej niezależności. Zaatakowali i częściowo zburzyli tzw. drugi zamek zakonny w Rydze, co wywołało trwającą kilka lat wojnę. W jej wyniku, po bitwie pod Ādaži w 1491 roku, Zakon Krzyżacki ponownie pokonał zbuntowane miasto i zmusił mieszkańców do odbudowy zniszczonego zamku. Wycieńczona wojną Ryga ociągała się z wypełnieniem warunków umowy, w efekcie czego późnogotycki, trzeci już zamek ukończony został około 1515 roku.
Przeciętny rozmiar nowego zamku wskazywałby, iż już od samego początku nie miała to być główna siedziba najwyższych władz zakonu, a jedynie typowego konwentu. Mistrz krajowy Inflant, Wolter von Plettenber, rezydował w Wenden i prawdopodobnie porzucił myśli o zdobyciu pełnej kontroli nad Rygą. Nowa koncyliacyjna postawa zakonu, albo obawa przed obwarowaniami zamku, uchroniły ryski konwent przed atakami mieszczan w trakcie wystąpień z lat 20-tych XVI wieku, prowadzonych na fali reformacji. Kres pierwotnej funkcji przyniosła budowli dopiero sekularyzacja całej inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. W 1562 roku ostatni mistrz krajowy Inflant, Gotthard Kettler, złożył na zamku w Rydze hołd lenny przedstawicielowi króla polskiego. W efekcie miasto wraz z zamkiem przeszło pod panowanie polsko – litewskie, choć Gotthard Kettler, mieszkał na zamku do 1578 roku. Od czwartej ćwierci XVI wieku zamek obsadzony był przez polską załogę wojskową. Stanowił rezydencję namiestnika króla Polski, który udostępniał komnaty między innymi Stefanowi Batoremu, w czasie jego wizyt w mieście.
W 1621 roku Rygę na przeszło sto lat zajęli Szwedzi, a po nich od 1710 roku zamkiem i miastem rządzili Rosjanie. W okresie tym zamek został gruntownie przebudowany i powiększony. Wpierw podwyższono mury od strony dziedzińca, przekształcając najwyższe kondygnacje wszystkich czterech skrzydeł, otoczono też zamek fortyfikacjami bastionowymi. Następnie w 1682 roku dobudowano od zachodu arsenał i zaadaptowano podzamcze na siedzibę dowództwa wojskowego. W latach 1680-1720 przekształcono wnętrza zamku górnego, a w 1758 roku założono nowożytny hełm na wieży podzamcza. Ponadto od wschodu dostawione zostało nowe skrzydło. Rosjanie na zamku urządzili biura administracji i sąd guberni inflanckiej, co wpłynęło na kolejne przekształcenia wnętrz i rozbiórki gotyckich sklepień w latach 80-tych XVIII wieku. W XIX-stuleciu prowadzono prace nad przebudową przedzamcza i utworzeniem nowego krużganka. Kolejny remont miał miejsce w latach 30-tych XX wieku, w celu utworzenia na podzamczu oficjalnej rezydencji łotewskiego prezydenta. Z tego samego powodu w okresie 1994-1995 podjęto kompleksowe prace remontowe i rekonstrukcyjne, a jednocześnie po raz pierwszy przeprowadzono kompleksowe badania archeologiczne zamku.
Architektura
Pod budowę tak zwanego drugiego i trzeciego zamku ryskiego wybrano wysunięty północno – zachodni narożnik miasta, usytuowany tuż przy wschodnim brzegu rzeki Dźwiny. Początkowo teren ten prawdopodobnie znajdował się wewnątrz obwodu miejskich murów obronnych, ale wraz z budową zamku ich przebieg skrócono, by dom konwentu stanowił niezależną konstrukcję. Rzeka zabezpieczała szerokim korytem zachodnią stronę zamku, podczas gdy od północy i wschodu ochronę stanowiła nawodniona fosa, wspólna dla obwarowań miejskich. Po stronie południowej przekopano jej dodatkowe koryto, które oddzieliło Rygę od zamku.
W połowie XIV wieku zamek krzyżacki w Rydze był typową budowlą konwentualną, założeniem czteroskrzydłowym na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 53 x 56 metrów, z wewnętrznym dziedzińcem wielkości 28 x 29 metra, a także z danskerem po stronie zachodniej, wysuniętym w kierunku rzeki. W narożach domu konwentu umieszczono smukłe czworoboczne wieże, przy czym początkowo uważano, iż jedna z nich, północna, mogła mieć masywniejszą formę, ale obecnie przeważa opinia, iż tzw. drugi zamek ryski w każdym z narożników posiadał czworoboczną wieżę o niewielkich rozmiarach i smukłej bryle. Po północnej stronie domu konwentu zamek posiadał niewielkie podzamcze. Między 1364 a 1385 rokiem na jego terenie wzniesiono czworoboczną wieżę mieszczącą bramę wjazdową, która zapewniała zamkowi niezależną od miasta komunikację.
Trzeci zamek ryski, powstały po odbudowie z przełomu XV i XVI wieku, posiadał podobne rozmiary do wcześniejszego, założony bowiem został na fundamentach i murach piwnic drugiego zamku. Trzeci zamek wyróżniały przede wszystkim elementy obronne związane z przystosowaniem budowli do użycia broni palnej. Dwie z narożnych wież zachowały formy czworoboczne, ale dwie zastąpiono masywnymi, cylindrycznymi wieżami działowymi: północno – zachodnią pod nazwą Świętego Ducha i południowo – wschodnią zwaną Ołowianą. Zewnętrzną strefę obwarowań po odbudowie tworzył mur parchamu obiegający całość domu konwentu, po stronie północnej przedłużony celem ochrony niewielkiego podzamcza. Od XVI wieku w jego północno – wschodnim narożniku znajdowała się okrągła wieża armatnia. Na podzamczu mieściło się również dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie z początku XVI wieku (być może powstałe na miejscu starszego) oraz wieża z XIV wieku.
Wewnątrz domu konwentu na pierwszym piętrze skrzydło północne mieściło od zachodu komnaty komtura i dormitorium. W skrzydle wschodnim być może znajdował się kapitularz (choć funkcjonowanie tego typu pomieszczeń na zamkach krzyżackich jest w świetle najnowszych badań kwestionowane) lub inna komnata reprezentacyjna. Skrzydło zachodnie mieściło szereg mniejszych pomieszczeń oraz przejście do danskeru wysuniętego w stronę rzeki. Najważniejsze południowe skrzydło składało się z kaplicy we wschodniej części oraz z refektarza po stronie zachodniej. Na tym samym poziomie mieściła się również zakrystia, usytuowana w południowo – wschodniej wieży narożnej. Kaplica podzielona była na dwie nawy i trzy przęsła za pomocą dwóch ośmiobocznych filarów. Podtrzymywały one sklepienie krzyżowe, którego żebra mniej więcej w połowie wysokości ścian spływały na nadwieszane, rzeźbione wsporniki. Sąsiedni refektarz miał czteroprzęsłowe sklepienie oparte na trzech filarach, pierwotnie prawdopodobnie podobnego kształtu, lecz został ponownie zasklepiony na przełomie XV i XVI wieku.
Izby w przyziemiu zamku tradycyjnie przeznaczone były na cele gospodarcze, mieszcząc między innymi spiżarnie, kuchnię, piekarnię czy też browar, natomiast piwnice służyły głównie do składowania trunków i pokarmu. Część północno – zachodnia nie była podpiwniczona, gdyż w okresie drugiego zamku wybudowano tam na murze studnię, zachowaną w trzecim zamku. W środkowej części przyziemia skrzydła północnego mieścił się przejazd bramny. Znajdujące się na samej górze wszystkich skrzydeł poddasze służyło jako spichlerz. Zgodnie ze schematem zamków krzyżackich mogło być również wykorzystywane do celów obronnych, za sprawą ganku straży poprowadzonego wzdłuż zewnętrznych murów. Dostęp do pomieszczeń zapewniał kamienny, dwukondygnacyjny krużganek obiegający dziedziniec zamku. Pierwotnie dostęp do wszystkich pomieszczeń odbywał się niemal wyłącznie za jego pośrednictwem. Każde z pomieszczeń gospodarczych miało też łatwy dostęp do znajdującej się pośrodku dziedzińca studni.
Stan obecny
Przetrwały do czasów współczesnych tzw. trzeci zamek krzyżacki w Rydze zachował swą podstawową bryłę z przełomu XV i XVI wieku, jednak niestety od strony zewnętrznej prawie całkowicie utracił oryginalne cechy stylistyczne. Wyróżniają się dwie cylindryczne wieże narożne, obecnie otynkowane i z przeprutymi nowożytnymi oknami, widać również mniejsze narożne wieże czworoboczne. Wieże wschodnie nie są już wysunięte przed lico murów, bowiem pierwotny układ zaburzyło tam dostawienie trójkondygnacyjnego budynku z XVIII stulecia. Na terenie mocno przekształconego w XVIII-XIX stuleciu podzamcza, z drugiej połowy XIV wieku pochodzi wieża północna, której mury zachowały się do poziomu drugiego piętra.
Wewnątrz domu konwnetu częściowo zachowała się struktura przestrzenna z początku XVI wieku, wraz z kaplicą i refektarzem reprezentującymi przykłady późnogotyckiego wystroju. Niestety wiele innych średniowiecznych pomieszczeń zostało gruntownie przekształconych w trakcie nowożytnych prac adaptacyjnych, związanych z umieszczeniem wewnątrz urzędów. Utraciły one sklepienia i gotyckie okna, pierwotną komunikację zmieniła budowa nowożytnego krużganka na dziedzińcu, usunięto też otwory strzeleckie na najwyższej kondygnacji. Na poziomie piwnic przetrwały mury pochodzące jeszcze z tzw. drugiego ryskiego zamku krzyżackiego z XIV wieku oraz wszystkie sklepienia z XVI wieku. Nowożytnymi dodatkami są tam tylko niektóre ścianki działowe.
Zamek obecnie pełni funkcję prezydenckiej siedziby, lecz część jego wnętrz mieszcząca Łotewskie Narodowe Muzeum Historii jest udostępniona dla turystów. Budynek jest ważną częścią architektury miasta i jego sylwetki oraz ważnym świadkiem średniowiecznej historii Inflant. Wyniki prowadzonych nad nim badań dostarczyły nowego wglądu w rozwój północnej części Rygi w połowie XIII wieku, a także murów miejskich i ich baszt, na których miejscu w XIV wieku zbudowano zamek.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Caune A., Ose I., Die Befestigungen der Burgen und der Stadt Riga vom 13. bis 16. Jh., „Castella Maris Baltici VII”, Greifswald 2006.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Neumann W., Das mittelalterliche Riga. Ein Beitrag zur Geschichte der norddeutschen Baukunst, Berlin 1892.
Turnbull S., Crusader Castles Of The Teutonic Knights. The Stone Castles Of Latvia And Estonia 1185-1560, Oxford 2004.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.