Historia
Wznoszenie murowanej katedry Najświętszej Marii Panny wraz z zabudowaniami kapitulnymi („monasterium et claustrum cum domibus necessaris”) rozpoczęto w 1211 roku, kiedy to podczas uroczystej ceremonii biskup Albert położył kamień węgielny. Zarządzanie budową i funduszem budowlanym, tzw. „fabrica”, powierzono zakonnikom premonstrateńskim, bowiem w 1210 roku biskup Albert w drodze powrotnej z Rzymu odwiedził westfalski klasztor w Kappenberg, w którym nadał kapitule regułę wzorowaną na tej, jaką posiadali gospodarze. Na stanowisko prepozyta nowo zorganizowanej ryskiej kapituły katedralnej wybrany został niejaki Johannes, członek klasztoru premonstrateńskiego w Scheda, blisko związanego z Kappenbergiem. Znaczenie mógł mieć fakt, iż w odróżnieniu od cystersów, projekty budowlane premonstratensów nie były związane, czy też ograniczone żadnymi sztywnymi przepisami lub regułami.
Prace budowlane nad katedrą nabrały prędkości w 1215 roku, po spaleniu w trakcie pożaru miasta pierwszego, zapewne drewnianego jeszcze kościoła katedralnego, znajdującego się wewnątrz obwodu murów miejskich. Wydarzenie to skłoniło kanoników kapituły katedralnej do przeniesienia się w pobliże budowanego kościoła, wznoszonego bliżej rzeki, na terenie pierwotnie znajdującym się poza obwarowaniami miejskimi. Już w 1226 biskup Wilhelm z Modeny, legat papieża, odbył w katedrze radę, choć dalsze prace przejściowo wstrzymać mogła śmierci biskupa Alberta i kłopoty finansowe. W 1251 roku biskup Mikołaj, następca Alberta, skarżył się papieżowi Innocentemu IV na zły stan katedry, a w 1254 roku Innocenty IV wzywał miejscowych wiernych do przekazywania darowizn na prace budowlane. Najpewniej do tego czasu prezbiterium wraz z transeptem zostały ukończone i oddzielone tymczasową ścianą od niedokończonej dalszej części kościoła. Częściowo wybudowano także nawą północną, którą utworzono węższą od pozostałych i z półkoliście zamkniętymi oknami, podobnymi do zastosowanych w transepcie.
W drugiej połowie XIII wieku przystąpiono do drugiego etapu budowy, na skutek którego powstał trójnawowy i halowy korpus, połączony poprzez krużganek po południowej stronie z pomieszczeniami kapituły. Na początku XIV stulecia prawdopodobnie rozpoczęto prace nad wieżą oraz konsekrowano południową kaplicę św. Elżbiety, natomiast na przełomie XIV i XV wieku rozpoczęto prace nad przekształceniem katedry w bazylikę, poprzez podwyższenie bocznych ścian nawy głównej. Przebudowa ta trwała do około połowy XV wieku, w tym czasie ukończono również mury wieży i dodano ośmioboczną piramidalną iglicę, a do końca stulecia przystawiono do korpusu ostatnie boczne kaplice. Tak ukończona katedra była głównym kościołem biskupim w Inflantach, aż do sekularyzacji w 1561 roku. Co prawda jeszcze w XV wieku planowano przeprowadzenie przebudowy prezbiterium, lecz zamysł ten nie został nigdy przeprowadzony. Być może w związku z nim w 1431 roku papież Eugeniusz IV wydał odpust na rzecz funduszu budowlanego kościoła.
Katedra zachowała średniowieczny wygląd do 1547 roku, kiedy w Rydze wybuchł wielki pożar. Spłonęła wówczas gotycka wieża kościoła, która dopiero w 1595 roku otrzymała nowożytne zwieńczenie. W XVII wieku dwukrotnie prowadzono przy niej prace remontowo – budowlane, ze względu na zauważone pęknięcia murów. Podczas oblężenia miasta w 1710 roku dach katedry został poważnie uszkodzony. Później, podczas prac remontowych, zmieniono nachylenie połaci przykrycia naw bocznych, zakrywając okrągłe okna nawy głównej. W 1727 roku przekształcono szczyt wschodni, natomiast w 1775 roku rada miejska Rygi nakazała rozbiórkę hełmu wieży i budowę nowego, barokowego. Od 1881 do 1914 miały miejsce gruntowne prace rekonstrukcyjne i remontowe w kościele i krużgankach. W wyniku tych działań katedra i krużganek zyskały swój ostateczny wygląd. Dalsze prace renowacyjne przeprowadzono od 1959 do 1962 i w latach 80-tych XX wieku.
Architektura
Katedra wzniesiona została z cegły w wątku wendyjskim, przy użyciu również techniki opus spicatum (północny i wschodni szczyt transeptu). Kamienia używano jedynie w najwcześniejszej fazie do wzniesienia fundamentów, cokołu i zewnętrznych narożników budowli, następnie do wykonania detali architektonicznych. Początkowo kościół posiadał formę trójnawowej budowli halowej, jednak na przełomie XIV i XV wieku, gdy mury nawy głównej zostały podwyższone, uzyskał formę czteroprzęsłowej, długiej na 67,9 metra bazyliki. Po wschodniej stronie kościoła znajdowało się zbliżone do kwadratu prezbiterium z pierwszej połowy XIII wieku, zakończone półkolistą apsydą, sąsiadujące z pochodzącym z tego samego okresu krótkim, tójprzęsłowym transeptem o wymiarach 38,3 x 10 metra, po którego wschodniej stronie usytuowano dwie płytkie apsydy. Cała wschodnia część katedry z trójapsydowym zamknięciem miała charakter romański. Zachodnią część katedry zwieńczyła gotycka masywna wieża, flankowana od północy i południa czworobocznymi kaplicami, otwartymi dużymi arkadami na wnętrze korpusu. Uzupełnieniem bryły katedry stały się fundowane od XIV do końca XV wieku kaplice, przystawiane do naw od strony północnej i południowej.
Oświetlenie starszej, wschodniej części katedry zapewniały okna o romańskich formach: półkoliście zamknięte, stosunkowo wysokie, z profilowanymi obramieniami. Oprócz apsyd, prezbiterium i transeptu otwory takie posiadała początkowo również nawa północna korpusu. W pozostałej części korpusu, kaplicach i wieży zastosowano już okna ostrołuczne, profilowane, wypełnione kamiennymi maswerkami. Okrągłą rozetę (okulus) osadzono na osi fasady zachodniej. W nawie głównej po podwyższeniu murów umieszczono otwory koliste, flankowane dwudzielnymi ostrołucznymi blendami. Dekoracje elewacji zewnętrznych stanowiły też tynkowane fryzy, kamienne gzymsy pod oknami najstarszej części kościoła, drobne koliste blendy na ścianach kaplic i północnym szczycie transeptu oraz profilowane gzymsy pod okapami dachów. Bogato potraktowano północną kaplicę przy wieży, której szczyt udekorowano piramidalnie rozstawionymi blendami o ceglanej maswerkowej dekoracji, poniżej których poprowadzono fryz z ułożonych pod skosem cegieł. Podobnymi fryzami rozdzielono również fasadę zachodnią katedry oraz poszczególne piętra wieży, która z każdą wyższą kondygnacją uzyskała coraz większe nagromadzenie blend o różnorodnych formach.
Wejście do kościoła wiodło z zewnątrz od zachodu, poprzez kruchtę w przyziemiu wieży, ale najbardziej okazały portal wejściowy umieszczono od północy, od strony zwróconej w kierunku miasta. Umieszczono tam wyjątkowo bogaty, ostrołuczny i uskokowy portal, z prześwitem przejścia wypełnionym w strefie tympanonu trójlistnym, płaskorzeźbionym maswerkiem z dwoma kwiatonami. W profilowane uskoki archiwolty portalu osadzono wałki, spięte opaskami na osi klucza. Po bokach w uskokach umieszczono kolumienki z kapitelami o płaskorzeźbionej dekoracji roślinnej, być może powstałej pod wpływem motywów gotlandzkich. W połowie wysokości kolumienki przewiązano pierścieniami, na dole zaś zakończono bazami osadzonymi na wspólnych cokołach. Dodatkowe portale skomunikowały transept kościoła z zakrystią i wschodnim ramieniem krużganka oraz korpus z zachodnim ramieniem krużganka.
Wewnątrz prezbiterium założone zostało jednoprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe, opuszczone na narożne krótkie służki z kapitelami i wspornikami. Krzyżowo – żebrowe sklepienie z wiązkami służek umieszczono nad środkowym przęsłem transeptu, w bocznych natomiast przęsłach osadzono sklepienia ośmiodzielne. Korpus podzielony został na nawy krzyżowymi w przekroju filarami z nieprofilowanymi ostrołucznymi arkadami. Nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opuszczonymi na podwieszane krótkie służki. Podobne rozwiązanie planowano lub nawet zbudowano dla halowej nawy głównej, gdzie krótkie służki pozostawiono przy filarach międzynawowych nawet po podwyższeniu korpusu do formy bazylikowej. Krzyżowo – żebrowe sklepienie nawy głównej z przełomu XIV i XV wieku oparto jednak na wiązkach służek, zakończonych na strefie kapitelowej filarów. Boczne kaplice w większości przykryto sklepieniami gwiaździstymi i otwarto na korpus pojedynczymi wysokimi arkadami. Wyróżniała się najstarsza południowa kaplica św. Elżbiety z początku XIV wieku, przykryta dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym i zwrócona na nawę dwoma ostrołucznymi arkadami opartymi na smukłym ośmiobocznym filarze.
Wnętrze katedry charakteryzowało się prostym, dekoracyjnie powściągliwym projektem. Decydującą rolę odgrywały geometrycznie kształty, które tworzyły wyraźne przestrzenie, charakterystyczne dla północnoniemieckiej architektury ceglanej drugiej ćwierci XIII wieku. Obszerne przęsła z wysokimi sklepieniami mogły powstać pod wpływem architektury westfalskiej. Podobnie sakralna architektura z westfalskich kościołów w Lippstadt czy Marienfeld wpłynąć mogła na kształt smukłych, zwężających się żeber transeptu, czy też na styl i motywy dekoracji kapiteli z dwurzędowymi palmetowymi wieńcami liśćmi.
Od strony południowej katedry wybudowany został wirydarz, utworzony na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 38 x 40 metrów, otoczony trzema skrzydłami podsklepionych wczesnogotyckich krużganków, które zapewniały komunikację między kościołem a skrzydłami kapitulnych zabudowań. Korytarze krużganka utworzono o szerokości 5,4 – 5,8 metra i wysokości 5,5 metra. W odróżnieniu od kościoła charakteryzowały się większym urozmaiceniem motywów rzeźbiarskich (palmety, pnącza, pąki, a także kilka scen figuralnych) oraz dużą plastycznością żeber sklepiennych, otworów arkadowych, konsol i głowic, zwłaszcza w skrzydle wschodnim. Krzyżowe żebra sklepienia krużganka wraz z szerszymi gurtami opuszczono na przyścienne konsole zdobione motywami roślinnymi. Arkady wokół wirydarza zamknięto ostrołukami, od strony krużganka z wałkami w archiwoltach, opartymi na krótkich kolumienkach flankujących kamienne siedziska. Każde trójdzielne przeźrocze podzielono dwoma środkowymi i dwoma przyściennymi kolumienkami na dwa boczne prześwity z półkolistymi archiwoltami oraz trzeci środkowy prześwit z ostrołuczną archiwoltą, całość zaś od strony dziedzińca ujęto jedną dużą ostrołuczną ślepą arkadą.
Wewnątrz skrzydła wschodniego w przyziemiu zlokalizowana była od północy zakrystia o wymiarach 8,9 x 6 metrów, następnie kaplica św. Jana wielkości 8,9 x 4,5 metra, dwunawowy i trójprzęsłowy kapitularz o wymiarach 13,2 x 8,9 metra, klatka schodowa, izba straży oraz kilka mniejszych pomieszczeń. Skrzydło wschodnie już od drugiej połowy XIII wieku posiadało piętro. W skrzydle południowym prawdopodobnie mieścił się refektarz, poprzedzony usytuowanym przy krużganku ryzalitem lawatarza, wewnątrz którego można się było obmyć przed posiłkiem.
Stan obecny
Katedra w Rydze jest największym średniowiecznym kościołem i najstarszym monumentalnym budynkiem sakralnym na terenie dawnych Inflant, który wpłynął na dalszy rozwój lokalnej architektury. Łączy w sobie cechy architektury romańskiej i wczesnogotyckiej, przy niedużych przekształceniach nowożytnych (hełm wieży, szczyt wschodni, przebudowana w XIX wieku kruchta północna, nadbudowane krużganki). Jednym z jej najcenniejszych architektonicznych elementów są XIII-wieczne, wczesnogotyckie krużganki, jedyne zachowane na okolicznych terenach i jedne z nielicznych w Europie Środkowo – Wschodniej. Ponadto zachowały się pomieszczenia skrzydła wschodniego: zakrystia, dawna kaplica św. Jana, dwunawowy kapitularz, klatka schodowa, izba straży oraz kilka mniejszych pomieszczeń, których pierwotne przeznaczenie nie jest jasne. Obecnie katedra służy Łotewskiemu Kościołowi Ewangelicko-Luterańskiemu, jest także miejscem koncertów i obiektem udostępnionym do zwiedzania dla turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Bergholde-Wolf A., Der Rigaer Dom und seine Bauskulptur [w:] Livland im Mittelalter – Geschichte und Architektur, red. B.Aldenhoff, C.Herrmann, Petersberg 2022.
Neumann W., Das mittelalterliche Riga. Ein Beitrag zur Geschichte der norddeutschen Baukunst, Berlin 1892.