Historia
Pierwotnie na miejscu zamku znajdował się gród plemienia Letów. Dzięki kronikarzowi Henrykowi Łotyszowi wiadomo, że jego rządcą był zależny od Połocka Wjaczko, który w 1207 roku zgodził się zostać wasalem Alberta, biskupa Rygi i oddać część swych posiadłości, w tym połowę Koknese („Kukenoys”) w zamian za ochronę i przysłanie specjalistów w celu umocnienia obwarowań grodu. Warsztat budowlany przybył rok później i rozpoczął kruszenie kamieni w fosie („ad edificationem castri lapides in fossato exciderent”), lecz umowa nie przetrwała długo. W wyniku zatargu Wjaczko wymordował przebywających u niego Niemców, spalił umocnienia i uciekł na Ruś. Albert przejął kontrolę nad zniszczonym grodem i w 1209 roku rozpoczął na jego miejscu budowę kamiennego zamku Kokenhusen („castrum firmissimum edificavit”). Jego podstawowa forma była gotowa już około 1225 roku, była to zatem jedna z najstarszych kamiennych budowli na terenie Inflant.
Nieopodal zamku wyrosła osada, która szybko przerodziła się w miasto na prawie ryskim i jeszcze w XIII wieku została obwarowana kamiennymi murami obronnymi, po raz pierwszy wzmiankowanymi w przekazach pisanych w 1277 roku. Oba ośrodki zostały głównym centrum administracyjnym arcybiskupstwa ryskiego nad Dźwiną, a zamek jedną z jego najważniejszych budowli obronnych. Początkowo prawo do dwóch trzecich zamku posiadał wasal biskupa, jedną trzecią zamku dzierżył natomiast Zakon Kawalerów Mieczowych. W 1213 roku rycerze zakonni zrezygnowali jednak ze swojej części, na rzecz cesji terytorialnych na innych obszarach. W 1269 roku arcybiskup Albert część dóbr ziemskich podlegających pod zamek Kokenhusen, które wcześniej były własnością Dietricha von Kokenhusen, przekazał wdowie po nim Sophii i jej drugiemu mężowi, Hansowi Tiesenhausenowi, członkowi jednego z możnych i wpływowych rodów inflanckich.
W 1382 roku wystawiony został dokument podziału spadku pomiędzy dwóch spadkobierców właściciela zamku, pochodzących z gałęzi Erlaa i Berson rodu Tiesenhausen. Wymieniono w nim sklepione pomieszczenia mieszkalne na górze, stary refektarz („datt olde rembter”), rzeźnię ulokowaną na zewnątrz, młyn, dwie sklepione piwnice, plac na którym stała drewniana izba, magazyn na poddaszu, galerię przed starym refektarzem i kuchnię z paleniskiem. Ponadto wspomniana została wieża więzienna oraz kamienny dom („stenhusz”) na przedzamczu („vhorwerk”). W 1395 roku odnotowano wzmiankę o ołtarzu, co pośrednio wskazywałoby na istnienie zamkowej kaplicy.
W 1397 roku arcybiskup Rygi przejął Kokenhusen dla siebie, kończąc okres dzierżenia zamku przez wasali. Zapewne w związku z tym faktem, od XV wieku zamek poddawano licznym modyfikacjom, mającym na celu zwiększenie standardu mieszkalnego, jak i dostosowującym go do prowadzenia obrony przy użyciu broni palnej. Między innymi arcybiskup Henning Scharfenberg, urzędujący w latach 1424-1448, ufundować miał wieżę zwaną „langer Henning”. Pomimo tego w 1479 roku zamek zdołał zająć Zakon Krzyżacki, który więził w nim arcybiskupa Sylvestra Stodeweschera, zmarłego wkrótce po uwolnieniu w tym samym roku. Po odzyskaniu zamku przez władze kościelne, podobny los spotkał w 1556 roku ostatniego arcybiskupa Rygi, margrabiego brandenburskiego Wilhelma. Tym razem z niewoli wybawił hierarchę polski król Zygmunt August.
W 1562 roku zamek został zdewastowany, podobnie jak cała archidiecezja. Po upadku arcybiskupstwa, w 1566 roku został on zajęty przez wojska polsko – litewskie, a administracja Rzeczypospolitej Obojga Narodów utworzyła w Kokenhusen starostwo. W związku z umieszczeniem na zamku urzędników przeprowadzono konieczne naprawy, poprzedzone inspekcjami z 1590 i 1599 roku. Naprawy mogły być też konieczne po 1577 roku, kiedy to w trakcie wojny inflanckiej miasto i zamek zdobyły bez walki oddziały Iwana Groźnego, szybko wyparte przez Polaków i Litwinów.
W czasach wojen polsko – szwedzkich Kokenhusen dwukrotnie zajmowali Szwedzi, w 1601 i 1608 roku, jednak również i wtedy wojska polskie odbijały twierdzę. Ostatecznie zamek odpadł od Polski w 1625 roku i do końca stulecia pozostał pod władzą Szwecji, choć po szturmie z 1656 roku, do 1661 okupowany był przez Rosjan. Pomimo zniszczeń cały czas zachowywał duże znaczenie militarne, powiększane przez nowożytne modernizacje obwarowań w systemie bastionowym. W 1700 roku zamek i miasto zajęły wojska sasko – polskie Augusta II, nie widząc jednak możliwości skutecznej obrony przed nadciągającymi Szwedami opuściły warownię, wysadzając wcześniej w powietrze główne jej elementy. Od tego czasu zamek pozostawał w ruinie, a uzależnione od niego miasto zostało opuszczone.
Architektura
Podstawowy plan zamku, ukształtowany już w XIII wieku, nadał mu formę dwuczłonowego założenia obronnego ulokowanego na wysokim wzgórzu. Jego naturalną osłonę od południa stanowiła rzeka Dźwina, a od północy i zachodu wpadająca do niej mniejsza rzeka Perse. Jedyny dogodny dostęp do zamku prowadzić mógł od wschodu, dlatego też z tamtej strony przekopano poprzeczny rów. Główna część zamku zajmowała zachodni cypel wzniesienia, podczas gdy na poszerzonej wschodniej części wzgórza mieściło się podzamcze, a dalej na terasie między dwoma rzekami ufortyfikowane miasto. To ostatnie z grubsza powtarzało w planie kształt zamku, a więc rozszerzało się stopniowo ku wschodowi i zabezpieczone było od wschodu fosą.
Plan zamku górnego wyjątkowo nie nawiązywał do krzyżackiej architektury konwentualnej, a raczej do modelu zachodnioeuropejskiego, przy czym na jego z grubsza trójkątny plan o długości około 80 metrów i maksymalnej szerokości 60 metrów, zasadniczy wpływ miało ukształtowanie terenu. Posiadał dwa skrzydła wydzielające między sobą, rozszerzający się ku wschodowi dziedziniec, którego wschodnia część również została zabudowana. Mury obwodowe otrzymały imponującą grubość dochodzącą aż do 4 metrów, podczas gdy mury dwóch głównych skrzydeł mieszkalnych od strony dziedzińca posiadały około 2-2,5 metra grubości. Zachodnią stronę zamku górnego zamykała początkowo jedna czworoboczna wieża, od pierwszej ćwierci XVI wieku umieszczona pomiędzy dwiema wieżami cylindrycznymi. Kolejna czworoboczna wieża znajdowała się w narożu północno – wschodnim, być może wieżowe zakończenie miało również na wschodzie skrzydło południowe. Ponadto dwie wieże narożne posiadało przedzamcze, sprzężone z fortyfikacjami miejskimi i z zamkiem, który chronił je i jednocześnie nad nim dominował.
Skrzydło południowe o długości około 64 metrów posiadało pomieszczenia w układzie jednotraktowym, rozszerzające się wraz z wielkością dziedzińca. Zachodnie miały niecałe 4 metry szerokości, podczas gdy wschodnie około 8 metrów. Wnętrze dzieliło się na piwnicę o wysokości 2,9 metra, wysoki na około 5,5 metra parter oraz dwa piętra. Skrzydło północne posiadało podobną formę i układ pomieszczeń. Jego kondygnacje piwnicy i parteru były podsklepione, podobnie jak w skrzydle południowym. Skrzydło wschodnie w porównaniu z poprzednimi było zarówno węższe, jak i niższe. Mieściło najwyżej jedno piętro ponad przyziemiem.
Pomieszczenia gospodarcze i pomocnicze zamku Kokenhusen, wzorem innych budowli obronno – mieszkalnych tego okresu, mieściły się na parterze, natomiast komnaty reprezentacyjne zapewne znajdowały się na pierwszym piętrze. W skrzydle północnym usytuowany był prawdopodobnie refektarz oraz bliżej zachodniej wieży, kaplica. Parter w skrzydle północnym zajmował browar, piekarnia oraz kuchnia, w skrzydle południowym zaś znajdował się napędzany przez konie młyn. Nieco mniejszy budynek wschodni mieścił zapewne pomieszczenia straży i komory gospodarcze.
Stan obecny
Współcześnie zamek znajduje się w postaci trwałej ruiny, niestety bez zniszczonych głównych elementów jakimi były jego wieże zachodnie i wieża północno – wschodnia. Przetrwał mur zewnętrzny skrzydła południowego, większa część jego muru od strony dziedzińca oraz jedna ze ścian działowych. Północne skrzydło przetrwało jedynie na środkowym odcinku zewnętrznej ściany, z jednym murem poprzecznym i bardzo krótkim odcinkiem ściany od strony dziedzińca. Współczesne otoczenie zamku, choć malownicze, jest jednak całkowicie ahistoryczne. Z powodu budowy przez komunistyczne władze tamy na Dźwinie, poziom wód w 1966 roku znacznie się podniósł, w efekcie czego wzgórze zanikło, a zamek prawie wyrasta z rzeki. Woda spowodowała podmywanie fundamentów, co wymusiło wzmocnienie ich w latach 2000-2002 betonową wylewką i utworzenie strefy ochronnej na wysokości około 1 metra nad poziomem nurtu rzeki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.