Historia
Zamek w Gaujiena (niem. Adsel) powstał w odizolowanej enklawie ziem zakonu krzyżackiego, przy środkowej części wschodniej granicy Inflant, pomiędzy terytorium arcybiskupstwa ryskiego od południa i zachodu, a księstwem dorpackim od północy. Był on jednym z najstarszych zamków zakonnych w Inflantach, gdyż powstał między 1236 a 1238 rokiem na miejscu zdobytego wcześniej przez krzyżowców pogańskiego grodu. Początkowo stanowił siedzibę komturii, jednak funkcję tą utracił już w 1342 roku na rzecz zamku Marienburg (łot. Alūksne). W źródłach pisanych zamek Adsel po raz pierwszy odnotowany został dopiero w 1311 roku.
W rękach krzyżackich zamek pozostawał do 1558 roku, kiedy to zdobyły go wojska Iwana Groźnego. W czasie wojny inflanckiej jeszcze kilkakrotnie zmieniał właścicieli, przy czym około 1560 roku doznać miał poważnych zniszczeń. Odbudowę zamku przeprowadzono po podporządkowaniu większości Inflant państwu polsko – litewskiemu, dzięki czemu zachował on militarne znaczenie i uczestniczył w wojnach polsko – szwedzkich z początku XVII wieku.
W 1625 roku Adsel zajęli Szwedzi, a król Gustaw Adolf przekazał zamek swemu kanclerzowi Axelowi Banérowi. W 1627 roku budowla opisywana była jako znajdująca się w dobrym stanie, wyposażona w siedem dział. W kaplicy zamkowej odbywać się miały nabożeństwa. W 1702 roku zamek został zajęty przez wojska Piotra Wielkiego. Choć uszkodzony, przez jakiś czas był jeszcze częściowo użytkowany, lecz najdalej w połowie XVIII wieku został porzucony i popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek usytuowano na wzniesieniu w płytkim zakolu rzeki Gauja, ku której na zachodzie opadały strome i wysokie stoki. Składał się z przedzamcza wewnętrznego po stronie północnej, części głównej po stronie południowej oraz najdalej usytuowanego na południowym – wschodzie zewnętrznego podzamcza, które najpewniej początkowo nie miało kamiennych obwarowań. Podzamcze zewnętrzne oddzielone było od pozostałej części zamku przekopem, podczas gdy podzamcze wewnętrzne było otwarte na zamek górny.
Rdzeń zamku o wymiarach 29 x 27 metrów posiadał otoczony zabudowaniami wewnętrzny, wąski dziedziniec o prawie prostokątnym w planie kształcie i wymiarach 11 x 9 metrów. Brama o szerokości 2,8 metra prowadziła przez mur północno – wschodni. Wjazd do zamku poprzedzony był rozbudowanym systemem przedbramia, które wschodnią stroną omijało zamek górny i otwierało się na narożnik wewnętrznego podzamcza. Na południe od czteroskrzydłowego domu konwentu rozpościerał się szeroki pas międzymurza z pojedynczym załamaniem i z wzmacniającą zewnętrzny mur czworoboczną wieżą. Była ona usytuowana w narożniku i wysunięta w stronę fosy.
Północne, wewnętrzne przedzamcze chroniła wieża o półokrągłym rzucie, usytuowana w najbardziej wysuniętym narożu dziedzińca. Miała 12,4 metra średnicy i ponad 16 metrów wysokości, a jej wnętrze pokrywało sklepienie gwiaździste. Zapewne była przystosowana do użycia broni palnej. Od wschodu sąsiadował z nią przystawiony do kurtyny muru budynek. Jeśli na podzamczu znajdowała się jeszcze jakaś inna zabudowa gospodarcza, to najpewniej była ona konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwały mocno zdegradowane pozostałości zamku górnego, pośród których wyróżnia się odcinek muru z bramą. Ponadto zachowały się relikty wieży północnej na przedzamczu wraz z przyległym odcinkiem muru oraz pomniejsze pozostałości budowli w okolicach kompleksu bramnego. Teren zamku jest mocno zarośnięty drzewami i krzakami. Wstęp dla zwiedzających jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.