Historia
Kościół św. Jana w Cēsis (pol. Kieś, niem. Wenden) zbudowany został w latach 80-tych XIII wieku. Pierwsza wzmianka pisemna o nim pojawiła się w latach 1282-1287, w kronice inflanckiej Hermanna von Wartberge. W późnych latach XIV wieku lub w pierwszej połowie XV stulecia został rozbudowany do formy dość okazałej bazyliki, przy czym możliwe, iż jej powstanie nastąpiło nie na skutek przekształcenia starszej budowli, ale poprzez wzniesienie od podstaw gotyckiego kościoła.
Na początku XVI wieku kościół został zdewastowany przez zrewoltowanych mieszkańców miasta. Był jednym z pierwszych miejsc na Łotwie, gdzie wierni zwrócili się ku reformacji, stając się z czasem jednym z ważniejszych jej ośrodków. Podczas kontrreformacji kościół na powrót został własnością katolicką, a w 1582 roku podniesiono go nawet do rangi katedry, pomimo iż niewiele wcześniej został uszkodzony w czasie wojny inflanckiej (zniszczenia miały dotyczyć wieży, sklepień i organów). Funkcję tą pełnił jednak tylko do 1621 roku, kiedy to stał się luterańskim kościołem parafialnym.
Kościół został poważnie uszkodzony podczas pożaru z 1607 roku. Od 1626 roku rozpoczęto odbudowę, kontynuowaną około 1638 roku, gdy remontowane było prezbiterium do którego dostawiono przypory. Wzniesiono wówczas też północną kaplicę. Na przełomie XVII i XVIII wieku przebudowano wieżę. Po wielkim pożarze miasta w 1748 roku mury korpusu kościoła wzmocniono masywnymi przyporami oraz dobudowano zakrystię przy prezbiterium. W 1884 roku przeprowadzono rozległą renowację połączoną z przebudową. Prace te kontynuowano na początku XX wieku i w latach 30-tych, kiedy to zbudowano nową zakrystię. Ostatnie zniszczenia kościół odniósł podczas drugiej wojny światowej w 1944 roku, naprawione następnie w latach 1945-1947. W okresie 1994-1995 odnowiono konstrukcję dachu kościoła.
Architektura
Kościół pierwotnie był budowlą bezwieżową z wydzielonym prezbiterium o prostym zamknięciu. W XIV/XV wieku osiągnął formę okazałej trójnawowej bazyliki, składającej się z czteroprzęsłowego korpusu nawowego, czworobocznej, początkowo dość niskiej wieży na osi elewacji zachodniej oraz dwubocznie zamkniętego, dwuprzęsłowego prezbiterium po stronie wschodniej. Długość kościoła wyniosła 65 metrów, a szerokość 32 metry, przy czym nawa główna uzyskała 13 metrów szerokości wnętrza a nawy boczne po 6,5 metra. Mury wzniesione zostały z cegły w wątku gotyckim, na cokole z kamienia wapiennego. Wapień wykorzystany został również do utworzenia niektórych detali architektonicznych (portale, płaskorzeźba na arkadzie tęczy).
Kościół w średniowieczu nie był podparty przyporami. Stabilność konstrukcji nietypowo zapewniać miały jedynie grube mury obwodowe. Ściany boczne kościoła przeprute były oknami ostrołukowymi, wyciętymi głęboko w ścianach, z maswerkami i obustronnymi rozglifieniami. W nawie głównej zastosowano naprzemienny układ z lancetowatymi oknami jednodzielnymi i większymi oknami trójdzielnymi. Prezbiterium i nawa główna na całej długości ozdobiona została pod okapem dachu fryzem, w nawie utworzonym z niewielkich ostrołukowo zamkniętych i nie połączonych ze sobą wnęk, a w prezbiterium z ostrołucznych arkadek. Pierwotnie dostęp do kościoła odbywał się przez piaskowcowy portal w zachodniej fasadzie nawy głównej, później przysłoniętej kruchtą w przyziemiu wieży. Został on zamknięty ostrołukowo i ozdobiony przedstawieniami fantastycznych zwierząt.
Wnętrze korpusu nawowego podzielone zostało za pomocą trzech par filarów na prostokątne przęsła w nawie głównej i prostokątne, ale równoległe dłuższymi bokami do osi kościoła przęsła w nawach bocznych. O przestrzennym wrażeniu wnętrza zadecydowały masywne i niskie, ostrołukowe arkady, oddzielające wąskie nawy boczne od nawy głównej o podwójnej szerokości i wysokości. W korpusie zastosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe, rozpięte również nad prezbiterium. Żebra oparto na służkach i konsolach, ale jedyną rzeźbę architektoniczną zastosowano na arkadzie tęczy oddzielającej nawę główną od prezbiterium, gdzie umieszczono prostą maskę.
Stan obecny
Nowożytnymi elementami średniowiecznego kościoła są dziś masywne przypory podpierające mury obwodowe korpusu nawowego i prezbiterium, kaplica i zakrystia po stronie północnej oraz neogotycka górna część zachodniej wieży (najwyższe piętro z triadami okien). Mury obwodowe korpusu nawowego i prezbiterium w większości są oryginalne, stanowiąc największą na terenie Łotwy (poza Rygą) gotycką bazylikę. Neogotycką formę ma portal w przyziemiu wieży, natomiast warty uwagi jest zachodni portal wejściowy do nawy, pokryty płaskorzeźbionymi dekoracjami. Wewnątrz zachowały się gotyckie sklepienia i filary międzynawowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.