Historia
Ziemie Semigalii na których wzniesiono zamek stanowiły region graniczny między pogańską Litwą a zakonnymi Inflantami. Pomimo kolejnych prób podboju podejmowanych od pierwszej połowy XIII wieku, przez kolejne dwieście lat obszar ten stanowił rejon walk litewsko – krzyżackich, które doprowadziły do wyludnienia znacznego pasa ziemi. Dopiero w XV wieku, po chrystianizacji Litwy i nasileniu kontaktów handlowych, chcąc umocnić swoją kontrolę, z inicjatywy mistrza inflanckiego Heidenreicha Vincke von Overberg, zakon krzyżacki wzniósł zamek w Bausce. Pierwsza wzmianka o nim odnotowana została w przekazach pisemnych w 1443 roku („mit dem nyen slotte dat wy nu uppslaen“), ale ukończony został zapewne dopiero około połowy XV wieku. Nie był przewidziany na siedzibę konwentu, lecz jedynie wójta, podległego komturom Ascheraden.
W okresie rządów krzyżackich zamek szczęśliwie unikał zniszczeń wojennych, głównie z powodu oddalenia od najniebezpieczniejszej, wschodniej granicy. W latach 30-tych XVI wieku więziono na nim Burkarda Waldisa, byłego franciszkanina i zagorzałego propagatora reformacji. Po upadku zakonu i sekularyzacji Bauska należała do Korony polskiej, a następnie w latach 1561-1562 siedzibę na zamku miał ostatni arcybiskup ryski Wilhelm. Po 1562 roku zamek stał się główną rezydencją nowo powstałego Księstwa Kurlandii i Semigalii. Wtedy też rozpoczęto gruntowną przebudowę przedzamcza w renesansowy pałac książęcy. Następnie w 1584 roku średniowieczne miasto po wschodniej stronie zamku przeniesione zostało na nowe miejsce na północy. Prace nad pałacem zakończono w 1596 roku, co uwieczniono inskrypcją z datą na jednym z budynków.
W XVII wieku zamek stał się uczestnikiem wojen polsko – szwedzkich. W 1625 roku po zaciętych walkach został zdobyty szturmem przez wojska szwedzkie, które okupowały go do 1628 roku, gdy został odbity przez armię polsko – litewską. Po raz kolejny zdobyty został przez Szwedów w 1658 i 1701 roku, kiedy to czasowo przebywał w nim król Szwecji Karol XII. Wtedy też na jego rozkaz ostatni raz wzmocniono obwarowania zamku wałami ziemnymi. Inwestycja ta nie uchroniła Bauski przed armią rosyjską, która w 1704 roku zajęła zamek, po czym na rozkaz Piotra Wielkiego wysadziła w powietrze jego znaczną część. Choć Rosjanie wycofali się parę lat później, zamku nigdy już nie odbudowano i przez kolejne dwieście lat ocalałe fragmenty służyły jako spichlerz, więzienie, szpital i niestety jako źródło materiału budowlanego.
Architektura
Zamek w Bausce wzniesiono u zbiegu dwóch rzek na wysokim cyplu wzgórza, którego stoki stromo opadały ku brzegom na północy i południu. Warunki terenowe szczególnie zabezpieczały północną stronę zamku, co znalazło odzwierciadlenie w grubości muru w tamtej części, wyraźnie cieńszego niż na pozostałych kierunkach. Od zachodu ochronę zamku stanowiła bariera wodna, natomiast jedyna dogodna droga dojazdowa wiodła od wschodu, gdzie na szerokiej terasie rozwinęła się osada.
Zamek posiadał kształt nieregularnego, rozszerzającego się ku zachodowi czworoboku o wymiarach około 56 x 31 metrów, wyznaczonego przez mur obronny o maksymalnej grubości dochodzącej do 3,6 metra, ale po stronie północnej posiadającego szerokość jedynie 1,7 metra. W narożniku północno – zachodnim przed obwód muru wysunięto czworoboczną wieżę, zlicowaną ze ścianą zachodnią, zaś po stronie zachodniej wysunięty był prostokątny ryzalit, być może wieżowego charakteru. Od strony południowej w stronę rzeki wystawała wieża czworoboczna. Ponadto obronę zapewniały dwie podkowiaste wieże po najbardziej zagrożonej stronie wschodniej: wysunięta przed lico muru masywna południowo – wschodnia oraz drobna wieża północno – wschodnia. Obie flankowały bramę wjazdową z terenu podzamcza.
Większa wieża podkowiasta otrzymała średnicę około 16 metrów i bardzo grube mury o 3,6 metrach szerokości. Jej wnętrze podzielono na pięć kondygnacji, przy czym piwnicę i parter zwieńczono sklepieniem kolebkowym, a na pierwszym piętrze utworzono reprezentacyjną komnatę o wymiarach 9 x 9,4 metra, przykrytą sklepieniem gwiaździstym. Była ona połączona z skrzydłem wschodnim oraz skomunikowana z innymi kondygnacjami za pomocą schodów ukrytych w grubości muru. Zaopatrzono ją również w kominek oraz w wykusz latrynowy po stronie południowej. Dwie najwyższe kondygnacje pełniły rolę obronną, za sprawą otworów strzeleckich w ścianie wschodniej i północnej przystosowanych do użycia ręcznej broni palnej.
Wewnątrz zabudowań zamkowych, usytuowanych na dziedzińcu przy murach obronnych, mieściły się pomieszczenia mieszkalne wójta, garnizonu i ich bezpośrednie zaplecze gospodarcze. Tradycyjnie przyziemie pełniło funkcje pomocnicze, na piętrach natomiast znajdowały się ogrzewane kominkami izby mieszkalne. Na zamku z pewnością znajdowała się także kaplica, prawdopodobnie położona w północno – zachodniej, czworobocznej wieży narożnej. Skrzydło wschodnie podzielone było na trzy kondygnacje o różnych wysokościach, rozdzielone drewnianymi stropami i połączone z obiema wieżami podkowiastymi. Skrzydło północne o długości około 34 metrów było podpiwniczone. Parter dzielił się na kilka pomieszczeń krytych sklepieniami krzyżowymi, większe pomieszczenia ze stropami posiadało piętro. Skrzydło południowe mieściło jednotraktowe piwnice, parter oraz piętro, natomiast krótkie skrzydło zachodnie nie było podpiwniczone.
Podzamcze pierwotnie było niedużych rozmiarów, z zabudową i obwarowaniami konstrukcji drewnianej. Prawdopodobnie na początku XVI wieku jego obszar powiększono do około 55 metrów długości i 42-45 metrów szerokości, ufortyfikowano murem obronnym o grubości około 2,2 metra i dwoma basztami przystosowanymi do użycia broni palnej, a w obrębie dziedzińca dobudowano kamienne budynki. Baszty umieszczono we wschodnich narożach, tak by zabezpieczały drogę dojazdową do zamku i bramę podzamcza. Południowo – wschodnia utworzona została na rzucie podkowiastym o wymiarach 12,7 x 14,1 metra, z masywnymi murami grubości około 3,8 metra. Północno – wschodnia uzyskała podobną formę. Rolę zewnętrznych obwarowań spełniała przekopana przez cypel fosa.
Stan obecny
Zamek w Bausce jest jednym z lepiej zachowanych na terenie historycznej Semigalii. W najlepszym stanie znajduje się dawne przedzamcze wschodnie z renesansowym pałacem i dwoma basztami artyleryjskimi z pierwszej ćwierci XVI wieku. Z zamku górnego z połowy XV wieku najciekawszym i najlepiej zachowanym elementem jest główna wieża zamkowa. Po szeregu prowadzonych od 1975 roku prac konserwatorskich, w 1990 roku na zamku założono muzeum, które kontynuuje badania i prace renowacyjne oraz udostępnia zabytek do zwiedzania. Organizowane są także liczne imprezy kulturalne, koncerty i uroczystości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Borowski T, Miasta, zamki i klasztory, Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Zamki regionu Morza Bałtyckiego, red. T.Kjaergaard, Bydgoszcz 1995.