Historia
W pierwszej połowie IX wieku na wyspie na rzece Lee, tuż poniżej wczesnochrześcijańskiego klasztoru poświęconego św. Finbarowi, po serii najazdów i grabieży osiedlili się wikingowie. Wybrali oni miejsce łatwe do obrony, zapewniające szybki dostęp do morza. Do drugiej połowy XII wieku skandynawska osada była już pod kontrolą irlandzkich władców z klanu McCarthy, z rodzącego się królestwa Desmond. Dzięki korzystnemu usytuowaniu szybko nabrała dużego znaczenia i najpóźniej w XII wieku została solidnie ufortyfikowana (w latach 1177-1182 roku odnotowana została jedna z bram miejskich, a całe Cork musiało być obwarowane, gdyż zostało oblężone w 1177 roku przez Roberta FitzStephena i Milo de Cogana). Rozwój miasta związany był odtąd z anglo-normańskimi przybyszami, którzy być może powiększyli pierwotną hiberno-skandynawską osadę na południu wyspy o północne przedmieście zwane Dungarvan, łącznie stanowiące od drugiej połowy XIII wieku rdzeń bogatego średniowiecznego organizmu miejskiego.
W 1284 roku dla mieszczan Cork udzielony został pierwszy pięcioletni przywilej podatkowy (ang. murage grant), związany z pracami budowlano – remontowymi przy obwarowaniach i mostach, choć rachunki szeryfa z lat 1211-1212 wskazywałyby, że znaczne sumy pieniędzy wydawano na obwarowania już znacznie wcześniej. W 1218 roku zaproponowano nadanie trzyletniego prawa do dzierżawy, „ponieważ umocnienie miasta Cork zapewniłoby bezpieczeństwo królowi i Irlandii”. Najwyraźniej jednak nie zostało ono wprowadzone w życie, gdyż dokument oznaczono jako anulowany. Pomimo tego prace nad kamiennymi murami miejskimi, jakie rozpoczęły się we wczesnych latach XIII wieku, trwały do momentu ich ukończenia około 1242 roku, kiedy to zostały wyraźnie odnotowane w przekazie pisemnym (prawdopodobnie otoczono wówczas murem jedynie południową wyspę, natomiast północna, znana jako Przedmieście Dungarvan, połączona została obwarowaniami z południową wyspą pod koniec XIII wieku).
W 1286 roku William le Ware, mieszczanin Cork, otrzymał pozwolenie na rozbicie fragmentu murów miejskich za opłatą sześciu funtów. W 1291 roku natomiast nałożona została opłata (uiszczona w beczkach wina) za pozwolenie na utworzenie wyłomu w murze miejskim, w celu przewiezienia statku, który mieszczanin zbudował w obrębie miasta. W 1304 roku mury obronne Cork odnotowane zostały w związku ze wzmianką o Przedmieściu Dungarvan. W 1318 roku wystawiono na pięć lat kolejny przywilej, związany z budową lub rozbudową nabrzeża, mostów i murów miejskich. Następne przywileje i zwolnienia podatkowe miały miejsce w 1368, 1376, 1423 i w 1463 roku. Tak częste ich wystawianie mogło być konieczne w Cork, ze względu na wysokie koszty utrzymania muru miejskiego w dobrym stanie (fundamenty były narażone na erozję pod wpływem stale przepływających wód). Ponadto o obwarowania dbano ze względu na status miasta, jako bastionu angielskiej administracji pośród gaelickiego żywiołu.
O stan miejskich murów obronnych w Cork starano się dbać nawet w okresie wczesnonowożytnym. Przykładowo w 1613 roku rada miejska pobrała podatek w wysokości 500 funtów, częściowo przeznaczony na sfinansowanie odtworzenia murów miejskich, wówczas zrujnowanych i możliwych do zawalenia, o ile nie zostałyby naprawione. Zniszczeniu uległy natomiast oba zamki miejskie, uszkodzone przez powódź w 1630 roku i następnie gruntownie przebudowane. Prośby o pomoc rządu, oprócz pieniędzy zbieranych z lokalnych podatków, pojawiały się aż do 1717 roku, kiedy to mury uznano za bezużyteczne. Ostatecznym argumentem dowodzącym ich braku znaczenia było oblężenie z 1690 roku, w trakcie którego miasto padło po zaledwie czterech dniach ostrzału. Na początku XVIII wieku, gdy obszar miejski szybko rozrósł się poza granice starego średniowiecznego rdzenia, podjęto decyzję o zburzeniu murów miejskich i pozostawieniu obrony opartej na szeregu nowożytnych fortyfikacji artyleryjskich.
Architektura
Cork założone zostało pośród rozgałęzień rzeki Lee, w pobliżu jej ujścia na wschodzie do Lough Mahon i dalej do morza. Średniowieczne miasto utworzone zostało dłuższą osią w obrębie dwóch połączonych wysp, na planie zbliżonym do prostokąta, ale z zaoblonym narożnikiem północno – wschodnim i południowo – zachodnim. Wody rzeki otaczały miasto głównymi korytami od północy i południa, natomiast od wschodu i zachodu krótszymi odnogami, jakie pierwotnie tworzyły liczne mniejsze wysepki po bokach miasta. Co więcej kanał naturalnego pochodzenia rozdzielał miasto mniej więcej na dwie równe części: północną i południową, w miejscu gdzie początkowo istniał podział na dwie wyspy. Po jego północnej i południowej stronie we wschodniej części miasta znajdował się zamek, a w zasadzie dwie oddzielone kanałem konstrukcje zwane zamkami króla i królowej, być może wykorzystujące wieże lub baszty w linii obwarowań.
Poza obwodem obwarowań miejskich znajdowały się wszystkie miejscowe klasztory mendykanckie: franciszkanów na północy, dominikanów na południowym – zachodzie i augustianów na południowym – wschodzie. Po stronie północno – wschodniej, poza fortyfikacjami miejskimi mieścił się zamek Shandon, budowla prawdopodobnie o formie wieży mieszkalnej z przyległym, ogrodzonym murem dziedzińcem. Biskup miał podobny dwór zwany Faythe na południowym brzegu, gdzie rozwinął się przy kościele powstałym na miejscu celtyckiego klasztoru z VII wieku. W obrębie murów miejskich znajdowały się natomiast dwa kościoły parafialne, południowy poświęcony Świętej Trójcy i północny poświęcony św. Piotrowi, usytuowany na obszarze znanym pierwotnie jako Przedmieście Dungarvan. Plac rynkowy stanowił poszerzenie głównej ulicy przebiegającej przez miasto, tuż na północ od wewnętrznego portu i mostu.
Pierścień fortyfikacji miejskich wynosił około 1625 metrów długości. Początkowo zapewne był krótszy, do czasu gdy północna połowa miasta (przedmieście zwane Dungarvan, pierwotnie leżące na osobnej wyspie), otoczona została murem pod koniec XIII wieku. Obwód składał się z pojedynczej linii kamiennego muru, zwieńczonego blankowanym przedpiersiem i chodnikiem straży w koronie, na który dostać się można było schodami od strony miasta i poprzez baszty. Te ostatnie wzmacniały mur na całym obwodzie, ale były rozstawione nieregularnie, w rożnych odstępach, co wskazywałoby na ich dobudowywanie na przestrzeni dłuższego okresu, bez jednolitego planu tworzącego regularny system obronny. Baszty zapewne umieszczano głównie w miejscach uznawanych za najbardziej zagrożone. Najgęściej rozmieszczone były od długiej strony wschodniej, broniącej ważnego dla funkcjonowania miasta portu, gdzie dodatkowo część z nich stanowiła obronę zamków. Łącznie u schyłku średniowiecza w pierścieniu obwarowań funkcjonować mogło około 14 baszt. Większość z nich była znacznie wysunięta w przedpole, przed lico sąsiednich kurtyn. W planie prawdopodobnie były półkoliste, początkowo otwarte od strony miasta. Część mogła być wzniesiona na rzucie czworoboku, a umieszczone w narożnikach miasta na planie koła.
Do miasta prowadziły trzy główne bramy, z których dwie znajdowały się na osi głównej drogi przebiegającej przez miasto z północy na południe. Trzecia brama Wodan znajdowała się mniej więcej pośrodku wschodniego odcinka obwarowań, gdzie skierowana była na nabrzeże portowe. Brama północna zwana Blarney miała formę cylindrycznej lub sześciobocznej, czterokondygnacyjnej wieży z przejazdem w przyziemiu. Poprzedzał ją most, przed którym usytuowany był budynek przedbramia. Brama południowa umieszczona była w czworobocznej wieży z przejazdem, również czterokondygnacyjnej i również poprzedzonej mostem z wieżowym przebramiem. Brama Wodna była wyjątkowa, gdyż znajdowała się u wylotu przecinającego miasto kanału i przeznaczona była dla łodzi. Znajdowała się pomiędzy obłymi basztami, być może zgrupowanymi po trzy od północy i południa. Oprócz głównych bram komunikację miasta z nabrzeżem i przedmieściami ułatwiało kilka mniejszych furt.
Stan obecny
Miejskie mury obronne miasta Cork nie zachowały się do czasów współczesnych w żadnym znaczniejszym fragmencie, widoczne są jedynie w paru miejscach uczytelnione przez archeologów fragmenty przyziemia kurtyn (np. na terenie skweru Bishop Lucey Park). Co więcej dawne koryta rzeczne otaczające mury zostały skanalizowane, a następnie poprowadzone przez przepusty, celem budowy nowych ulic. Drogi te tworzą wirtualny pierścień po wschodniej, północnej i północno – zachodniej stronie starego miasta. Jedynie po stronie południowej i południowo – zachodniej rzeka nadal płynie wzdłuż linii dawnych murów miejskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avril T., The walled towns of Ireland, Dublin 1992.
Bradley J., Walled towns in Ireland, Dublin 1995.
Hurley M.F., Price V., Cork City Walls Management Plan, [b.m.w.] 2012.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.