Historia
Zamek Coonagh zbudowany został w początkach XIII wieku, we wczesnym etapie anglo-normańskiej ekspansji na ziemie zachodniej Irlandii. Jego fundatorem był ówczesny właściciel cantredu Okonagh, William de Braose. Podobnie jak inne jego posiadłości w Irlandii, Coonagh zostało przejęte przez króla Jana w 1210 roku, gdy William, nie mogąc uiścić ogromnej sumy, którą był winien za posiadanie swoich majątków, uciekł i został następnie wyjęty spod prawa. Jan przekazał następnie cantred Okonagh wraz z kościołem parafialnym, osadą Tipperary i powinnościami lennymi miejscowych rycerzy kapitule Świętej Trójcy w Dublinie.
W 1215 roku Henry z Londynu, arcybiskup Dublina, włączył Coonagh w uposażenie bliskiej krewnej, Matildy, prawdopodobnie siostrzenicy, po jej ślubie z Williamem de Marisco, najstarszym synem Geoffreya de Marisco. Przekazanie cantredu Matyldzie sugerowałoby, że Henry utrzymywał go, a przynajmniej postrzegał, jako osobiste lenno, którym mógł dysponować według własnej woli, mimo że nadanie zostało formalnie zatwierdzone przez dublińskie kapituły zarówno Świętej Trójcy, jak i św. Patryka. Data przejścia cantredu z rąk Kościoła z powrotem pod władzę świecką, nie została odnotowana, ale musiało to nastąpić w 1226 roku lub wcześniej, ponieważ w tym roku król Henryk III nadał Williamowi de Marisco cotygodniowy jarmark w Tipperary, głównej osadzie cantredu. Chociaż nadanie mogło zostać dokonane w kontekście związku Matildy i Williama, to prawdopodobnie miało większy związek z ponownym królewskim mianowaniem w 1226 roku Geoffreya de Marisco na stanowisko justiciara, głównego sędziego i namiestnika króla w Irlandii.
Zamek Coonagh po raz pierwszy bezpośrednio został odnotowany w przekazach pisemnych w 1234 roku. Na jego terenie wznosił się już wówczas wybudowany w połowie lat 20-tych XIII wieku okazały donżon. Prace nad nim rozpocząć się musiały między 1220 a 1224 rokiem, kiedy to William de Marisco osiągnął dorosłość i ożenił się, a z pewnością ukończone zostały najpóźniej do 1230 roku. Z inicjatywy pary małżeńskiej zapewne podjęta została też decyzja o oddzieleniu caput cantredu, Coonagh, od głównego miasta cantredu, Tipperary, co doprowadziło do wykształcenia granicy pomiędzy średniowiecznymi hrabstwami Limerick i Tipperary. Podział wynikać mógł z wątpliwości prawnych związanych z tytułem do cantredu, podnoszonych od czasu zajęcia dóbr Williama de Braose przez króla. William zdawał sobie sprawę z problemu, mógł zatem zakorzenić swe senioralne włości z dala od osady, by granica jurysdykcji przebiegała przez środek cantredu i wiązała go szeryfem Limerick, a nie z szeryfem Tipperary.
William de Marisco właścicielem zamku był jedynie do 1234 roku, gdyż wraz z ojcem Geoffreyem i co najmniej jednym bratem, Walterem, związali się ze zbuntowanym Richardem Marshalem, trzecim earlem Pembroke. Schwytani przez królewską armię, zostali osadzeni w więzieniu na czas procesu, podczas gdy Coonagh przejęto, jako zabezpieczenie wiernej służby po uwolnieniu. William nie ciszył się długo wolnością. W 1235 roku został uwikłany w Westminsterze w morderstwo urzędnika, po czym zbiegł i zaangażował się w morskie piractwo. Czasowo aresztowano również Matildę, przez co w nowo wybudowanym zamku Coonagh od 1234 lub 1235 roku nie było lennego seniora.
W 1242 roku arcybiskup dubliński Luke oddał cantred „Oconach” w dwudziestoletnią dzierżawę justiciarowi Maurice’owi FitzGeraldowi, za roczny czynsz w wysokości 58 marek, pod warunkiem, że odda go wraz z przynależnościami, zamkiem, domami i innymi zabudowaniami w dobrym stanie po zakończeniu dzierżawy. Już jednak dwa lata później król Henryk III nakazał FitzGeraldowi zwrócić Matildzie skonfiskowane dobra, które otrzymała w chwili ślubu. Co znamienne, polecił również arcybiskupowi zezwolić na jej spokojne posiadanie, wyczuwając wrogość Kościoła w stosunku do przejęcia Coonagh przez rodzinę de Marisco. Arcybiskup, aby udaremnić odnowienie nadania Matildzie, wystawił nowe nadanie centredu przeorowi i kanonikom Trójcy Świętej oraz dziekanowi i kapitule dublińskiego kościoła św. Patryka. Konflikt własnościowy trwał aż do 1251 roku, kiedy to król ostatecznie przejął zamek, rekompensując utratę centredu dwóm dublińskim wspólnotom kościelnym. Dokładnie rok później władca oddał zamek w opiekę niejakiego Waltera Maunsella. Nakazał również Johnowi FitzGeoffreyowi, aby zabrał ze sobą do Coonagh „dobrych i prawych ludzi”, by obejrzeli nieużytkowany od połowy lat 30-tych zamek i dokonali napraw, a także zapłacili Walterowi należną mu jako opiekunowi sumę.
W 1260 roku książę Edward, któremu ojciec Henryk III powierzył władzę nad Irlandią, nadał Coonagh niejakiemu Simonowi le Minur, mieszczaninowi Limerick, z zastrzeżeniem podjęcia kolejnych decyzji po osobistym przybyciu do Irlandii. W 1278 roku zamek nadal znajdował się w posiadaniu królewskim i ponownie wymagał remontu. Między innymi zadaszony musiał być donżon, w związku z czym Edward nakazał sędziemu Robertowi de Ufford, dostarczyć konstablowi wystarczającą ilość ołowiu z królewskich kopalń. W 1281 roku Edward nadał zamek Othonowi de Grandison, wraz z ziemią Okonagh, osadą Tipperary oraz innymi posiadłościami, w zamian za służbę siedemnastu rycerzy. W 1290 roku zmniejszono tę liczbę do służby dwóch rycerzy, a ponadto przyznano Othonowi cotygodniowy targ w Coonagh oraz roczny jarmark trwający 15 dni. Otho był bliskim powiernikiem króla, zaangażowanym w proces królewskiej inkastelacji północnej Walii. Coonagh nie interesował go zbytnio, dlatego szybko powierzył opiekę nad tamtejszymi ziemiami swojemu prawnikowi, Williamowi de Drayton. Następnie podarował zamek w dożywocie swemu bratankowi, Peterowi de Estane, z połową powinności należnych królowi.
Pod koniec XIII wieku zamek zniknął z przekazów pisemnych. Gdy wspomniano o nim w późnym okresie średniowiecza, należał już do rodu O’Brienów, earlów Thomond, z fundacji których przeprowadzono przebudowę górnych partii donżonu. Funkcje mieszkalne prawdopodobnie pełnił do czasu walk irlandzkich katolików z angielskimi protestantami w latach 40-tych XVII wieku, które to zakończyły się inwazją wojsk Olivera Cromwella i pacyfikacją wyspy. Zamek mógł zostać wówczas spalony lub niedługo później skonfiskowany i porzucony na rzecz wygodniejszej nowożytnej siedziby.
Architektura
Zamek usytuowany został na zachodnim brzegu niewielkiej Cahernahalli, dopływie większej rzeki Deed na południu. Pod budowę wybrano płaski teren, ograniczony od południa zakrzywionym zboczem, co wskazywałoby na funkcjonowanie dziedzińca o średnicy około 50 metrów. Centralnym i najważniejszym elementem zamku z pewnością był masywny donżon, górujący nad pozostałą zabudową i obwodem obronnym. W chwili powstania nie był on stylistycznie i koncepcyjnie konstrukcją nowoczesną, ale wyróżniał się kilkoma elementami wyposażenia o progresywnych cechach (np. kominek auli, segmentowe wejście do auli, szeroka klatka schodowa). Po jego południowej stronie funkcjonować musiały dodatkowe zabudowania mieszkalne, a w dalszej odległości pomieszczenia gospodarcze związane z codziennym funkcjonowaniem zamku i szlakiem między Limerick a Tipperary. Na wschód od zamku znajdował się kościół parafialny.
Donżon zamku wzniesiony został na rzucie prostokąta o wewnętrznych rozmiarach 14,3 x 9 metrów, z ryzalitowo wysuniętą wieżyczką o szerokości 5,2 metra i głębokości 3,4 metra, wystającą z krótkiej ściany wschodniej. Zewnętrzne elewacje budynku ujęte zostały w narożnikach pilastrami, w górnej części prawdopodobnie przechodzącymi do formy narożnych prostokątnych wieżyczek, jednym z najbardziej charakterystycznych cech anglo-normańskich i andegaweńskich zamków z XI/XII wieku. Wysokość ścian donżonu sięgała nieco ponad 14 metrów, natomiast narożne wieżyczki górowały na gruntem około 17 metrami wysokości, a od czasu nadbudowy późnośredniowiecznej około 20 metrami. Taką samą wysokość osiągnęła ostatecznie także wschodnia wieżyczka ryzalitowa, której 4 najwyższe metry zapewne dobudowane zostały pod koniec średniowiecza. W architekturze donżonu pierwotnie dużą rolę odgrywało drewno, z którego utworzone były ganki hurdycji wokół przedpiersia oraz okazały przedsionek przy elewacji wschodniej.
Przyziemie donżonu miało niezwykle grube mury, przy czym ściana północna przewyższała pozostałe, mając 3,3 metra szerokości. Narożniki z pilastrami były na tym poziomie wypełnione murem, bez pomieszczeń we wnętrzu. W obrębie muru obwodowego znajdowało się pomieszczenie gospodarcze, doświetlane przez co najmniej sześć otworów szczelinowych: trzema w ścianie północnej, jednym we wschodniej i dwoma w południowej. Wejście do ryzalitowej wieżyczki nie zostało umieszczone dokładnie na osi, co wskazywałoby na podzielenie głównego pomieszczenia ścianką działową na linii wschód – zachód, być może murowaną, wzniesioną głównie w celu podtrzymania belek podłogi dużego pomieszczenia powyżej. W ryzalitowej wieżyczce na poziomie przyziemia mieściła się mała komora z pojedynczym otworem okiennym i przejście do spiralnej klatki schodowej. W XV wieku do komory przebito od południa wejście z zewnątrz, zabezpieczone arkadą o funkcji machikuły, rozpiętą w stronę narożnego pilastra. Klatka schodowa wyróżniała się solidnym kamiennym słupem pośrodku stopni, prawdopodobnie największą szerokością w XIII-wiecznej Irlandii oraz sklepieniem tunelowym, miejscami przerywanym w miarę jak schody zaczynały się wznosić. Prawdopodbnie nie było to jedyne zejście do spiżarni w przyziemiu donżonu, gdyż była ona zamykane drzwiami z ryglem, blokowanym od strony wewnętrznej. Drugie zejście musiało się znajdować w ścianie zachodniej, co było rozwiązaniem dość nietypowym, a wynikającym z budowy rzadko spotykanej w Irlandii wieżyczki ryzalitowej.
Pomieszczenie na pierwszym piętrze donżonu pełnilo rolę reprezentacyjnej auli. Jak w innych średniowiecznych budowlach, była ona traktowana jako miejsce publiczne, służące do przyjmowanie gości, ucztowania, prowadzenie spraw zamku lub majątku ziemskiego. Pełniła zarówno rolę symboliczną, jak i praktyczną, co podkreślało i wzmacniało jej centralne usytuowanie, oddzielone od prywatnych pomieszczeń mieszkalnych. Aula w Coonagh ogrzewana była okazałym kominkiem z okapem, umieszczonym pośrodku ściany północnej. Obok kominka, po wschodniej stronie, znajdowało się wąskie i rozglifione okno z bocznymi siedziskami. Od strony zewnętrznej było ono fazowane, uskokowe i półkoliście zamknięte, blokowane drewnianą okiennicą z ryglem. Podobne okno znajdowało się w ścianie południowej i być może w ścianie zachodniej. Do wnętrza auli dostać się można było przez wschodnie wejście z łukiem odcinkowym, które prowadziło do spiralnych schodów w ryzalitowej wieżyczce. Wewnątrz auli znajdowała się także drewniana, biegnąca wysoko galeria, oświetlona wysoko przebitym oknem w północnej ścianie. Nad nią znajdował się czterospadowy dach, wsparty częściowo na drewnianej konstrukcji galerii, a częściowo na pionowych słupach biegnących wzdłuż środka podłogi auli.
Spiralna klatka schodowa pięła się powyżej auli donżonu, do sklepionego korytarza w grubości muru, biegnącego przez całą szerokość wieży i znajdującego się bezpośrednio za domniemaną galerią. Na obu końcach korytarza, wewnątrz narożnych pilastrów, umieszczono małe, ostrołukowo sklepione komory z pojedynczymi otworami doświetlającymi. Ponadto na północnym krańcu korytarza znajdowało się niewielkie przejście, pod skosem wiodące do wystającej wykuszowo latryny. W późnym średniowieczu tylna ściana latryny została usunięta i zastąpiona ścianą z oknem, która została zlicowana z murem donżonu. Od korytarza w grubości muru odprowadzono również krótszy i węższy sklepiony korytarz, biegnący na wschód przez bryłę ryzalitowej wieżyczki. Pierwotnie wiódł od do drewnianej konstrukcji, zapewne osadzonej na słupach i nie sięgającej poziomu gruntu, gdyż pełna budowla blokowałoby dostęp światła do podstawy klatki schodowej. Dostęp do niej odbywał się również schodami od południa, połączonymi z drewnianym przedsionkiem przy donżonie. Drewniana konstrukcja na słupach mieścić mogła niewielkie oratorium lub kaplicę, na co wskazywałaby wnęka w zewnętrznej elewacji donżonu, umieszczona tuż obok przejścia w grubości muru. Nie było to rozwiązanie nietypowe, gdyż prywatne kaplice zamkowe powszechnie kojarzono z wejściami lub bramami.
Spiralna klatka schodowa donżonu pierwotnie prowadziła do poziomu chodnika straży w koronie muru i połączonego z nią ganku hurdycji. W miejscu, gdzie kończyła się część spiralna, prosty ciąg schodów wznosił się pod kątem w kierunku południowo – zachodnim, oddalając się od ryzalitowej wieżyczki, aż do kolejnych zaoblonych schodów w narożniku donżonu. W XV wieku, po podwyższeniu murów wieży, nadbudowano tam kolejną spiralną klatkę schodową, wiodącą do do skierowanego ku północy przejścia i dalej do najwyższego pomieszczenia na ryzalitowej wieżyce wschodniej. Elementem późnośredniowiecznej przebudowy donżonu było też wyłożenie nowego chodnika straży kamiennymi płytami oraz zapewne usunięcie ganku hurdycji.
Stan obecny
Donżon Coonagh jest dziś jednym z najmniej znanych budynków tego typu na terenie Irlandii, pomimo czasów budowy sięgających XIII wieku i murów zachowanych na znacznej części obwodu. Do poziomu najwyższego piętra przetrwała prawie cała ściana północna bez narożnika północno – zachodniego, około połowa ściany południowej oraz cała elewacja wschodnia włącznie ze środkowym ryzalitem, jedynie bez narożnika północno – wschodniego na poziomie najwyższej kondygnacji. Pozostałe zabudowania zamku niestety nie zachowały się na powierzchni gruntu. Zabytkowa budowla znajduje się na prywatnej posesji, podobnie jak widoczne na wschód od niego gęsto porośnięte roślinnością relikty średniowiecznego kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
O’Keeffe T., Building lordship in thirteenth-century Ireland: the „donjon” of Coonagh Castle, Co. Limerick, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 141/2011.
Salter M., The castles of North Munster, Malvern 2004.
Westropp T.J., The Ancient Castles of the County of Limerick (North-Eastern Baronies), „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, Vol. 26, 1906/1907.