Historia
Siedziba mieszkalno – obronna w Coolhull zbudowana została około połowy XVI wieku z fundacji rodziny Devereux z Ballymagi, prawdopodobnie jako prototyp dla całej grupy domów połączonych z wieżami, które powstały w regionie w drugiej połowie tamtego stulecia. Devereuxowie wyznaczali na terenie hrabstwa Wexford standardy architektoniczne, gdyż należeli do miejscowej elity i byli naśladowani, zarówno pod względami praktycznymi, jak i społecznymi. Udało im się zachować dobra w trakcie walk wewnętrznych z końca XVI wieku, gdyż jeszcze w 1640 roku właścicielem Coolhull był Nicholas Deveraux. Niedługo później, po interwencji wojskowej Olivera Cromwella, budynek przeszedł na earlów Anglesey i prawdopodobnie został oddany w dzierżawę.
Architektura
Coolhull składało się z dwukondygnacyjnego domu z poddaszem, wzniesionego na trapezowatym rzucie o wymiarach około 17,6 x 8,6 metra, a także połączonej z nim od zachodu prostokątnej wieży, wysuniętej z narożnika południowo – zachodniego i tworzącej uskok z główną częścią budynku w narożniku północno – zachodnim. Część wieżowa uzyskała cztery kondygnacje, ponadto jej południowo – wschodni narożnik podwyższono do formy wieżyczki strażniczo – obserwacyjnej. Wszystkie części budynku (niski dom, wieżę zachodnią i jej wieżyczkę) zwieńczono wydatnym przedpiersiem z typowymi dla Irlandii schodkowymi potrójnymi blankami. Ponadto na północno – wschodnim narożniku nadwieszono masywny wykusz machikułowy, a mniejszy umieszczono nad wejściem w północnej elewacji wieży. Całość budynku wzniesiono z nieopracowanego kamienia układanego bez zachowania równych warstw, przy wykorzystaniu ciosów do wzmocnienia narożników i utworzenia detalu architektonicznego.
Mury budynku w większości rozdzielono otworami szczelinowymi o formie prosto zamkniętych prześwitów. Otwory tego typu umieszczono w elewacjach zachodniej wieży na wszystkich kondygnacjach i w murach wschodniego domu na poziomie przyziemia i poddasza. Część z nich, charakteryzująca się najmniejszą szerokością, zapewne mogła pełnić funkcję strzelnic. Nieco szerzej rozwarte i sfazowane od zewnątrz doświetlały mniej ważne pomieszczenia, takie jak klatki schodowe, latryny, czy gospodarcze przyziemie. Jedną ze strzelnic, w typowy dla irlandzkich wież mieszkalnych sposób, przepruto w samym narożniku, tak by pokrywała martwe pole ostrzału przed wejściem do budynku. Główną kondygnację mieszkalno – reprezentacyjną Coolhull oświetlono jednodzielnymi i dwudzielnymi oknami z półkolistymi zamknięciami. Wszystkie je utworzono stosunkowo wąskie, rozglifione do wnętrza. Na romanizującą formę być może zdecydowano się celowo, wybierając okres irlandzkiej architektury w którym wyspa miała większą suwerenność.
Wejście do budynku umieszczone zostało na poziomie gruntu w północnej, krótkiej ścianie wieży zachodniej, gdzie chronione było wspomnianym powyżej wykuszem machikułowym i narożnym otworem strzeleckim na pierwszym piętrze. Portal wejściowy z ostrołuczną, lekko spłaszczoną archiwoltą, zamykany był żelazną kratą chowaną ruchem wahadłowym do uskoku ościeża. Prawdopodbnie blokowana była ona łańcuchem przeciąganym przez otwór w murze. Za portalem przedsionek połączony był ze spiralną klatką schodową, łączącą wszystkie kondygnacje domu i wieży, włącznie z galerią obronną umieszczoną za przedpiersiem. Po lewej stronie przejście z przedsionka zapewniało komunikację z przyziemiem domu.
Przyziemie stanowił duże pomieszczenie gospodarcze, doświetlane jedynie pięcioma otworami szczelinowymi. Nie zostało ono przykryte sklepieniem, lecz jedynie drewnianym stropem. Reprezentacyjna część piętra była już lepiej oświetlona czterema oknami jednodzielnymi i dwoma przeciwległymi oknami jednodzielnymi. Nieco światła wpuszczał też wspomniany narożny otwór strzelecki skierowany przed wejście. Ogrzewanie auli zapewniał duży kominek pośrodku ściany północnej, natomiast poprzez klatkę schodową można było przejść do latryny w południowej części wieży. We wschodniej części piętra zapewne wydzielone było drewnianą lub szachulcową ścianką działową bardziej prywatne pomieszczenie, ogrzewane mniejszym kominkiem w ścianie wschodniej i oświetlane dwoma oknami. Niskie i słabiej oświetlone poddasze mieścić musiało prywatne pomieszczenia mieszkalne, przede wszystkim przeznaczone na sypialnie.
Coolhull różniło się znacząco od typowej wieży mieszkalnej. Duża część dwukondygnacyjna z poddaszem zapewniała znaczną przestrzeń mieszkalną, przy jednoczesnym zachowaniu obronnego charakteru za sprawą zachodniej części wieżowej, przy czym wnętrze wieży pełniło już w Coolhull głównie funkcję komunikacyjną i sanitarną (latryny), za wyjątkiem niewielkiej komnatki na trzeciej kondygnacji. Brak kamiennego sklepienia nad parterem stanowił zasadniczą zmianę w stosunku do starszych domów z aulami, ale umożliwiał zmniejszenie kosztów budowy i szybsze przeprowadzenie prac budowlanych. Natomiast obszerne pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne stanowiły istotną zmianę po długim okresie wymuszonych spartańskich warunków życia w ciasnych wieżach mieszkalnych.
Stan obecny
Coolhull zachowało się do czasów współczesnych w bardzo dobrym stanie, z pełnym obwodem murów i częściowo odnowionym przedpiersiem, dzięki czemu stanowi jeden z najlepszych przykładów stopniowego przechodzenia ze średniowiecznej wieży mieszkalnej do irlandzkiego wczesnonowożytnego dworu obronnego. Wnętrze Coolhull nie jest obecnie zadaszone i nie ma podziału na kondygnacje ze względu na brak stropów. Prawdopodbnie nie jest też dostępne dla zwiedzających, pomimo prowadzonych w ostatnich latach prac remontowych, w trakcie których między innymi odblokowano część otworów okiennych i uzupełniono murarkę przedpiersia. Nawet bez wchodzenia do środka dojrzeć można mnóstwo interesujących detali, takich jak liczne szczelinowe i półkoliste otwory okienne i strzeleckie, w tym dwa przebite w samych narożnikach (jeden w przedpiersiu i jeden na piętrze części wieżowej). Zachowały się także dwa wykusze machikułowe, portal wejściowy, typowe dla Irlandii schodkowe blanki, czy wysunięty z lica muru kamień odpływowy na nieczystości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Colfer B., Wexford castles. Landscape, context and settlement, Cork 2013.
Salter M., The castles of Leinster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.