Historia
Wczesnochrześcijański klasztor w Coole ufundowany został w VII wieku przez świętego Abána. Przez długi czas jego zabudowania musiały być konstrukcji drewnianej, bowiem pierwszy murowany kościół wzniesiono dopiero w XI wieku. Dość szybko, jeszcze w tym samym stuleciu, klasztor powiększył się o drugi murowany kościół przedromański. Przypuszczalnie ufundowane zostały one z datków pielgrzymów, przyciąganych do Coole relikwią, którą według tradycji stanowić miał jeden z zębów świętego Patryka, biskupa i późniejszego patrona Irlandii.
Upadek wczesnochrześcijańskiego klasztoru z Coole nastąpić mógł podczas anglo-normańskiej inwazji na Irlandię z końca XII wieku. Wprowadzone wówczas zmiany w administracji kościelnej sprawiły, że większy z kościołów klasztornych stał się po przebudowaniu i powiększeniu świątynią parafialną. Mniejszy z murowanych kościołów klasztornych albo stanowił dla niego funkcję pomocniczą, albo przestał być po jakimś czasie użytkowany i popadł w ruinę.
W XIV wieku Coole było znaczącym dworem biskupim, w którym biskup Cloyne mógł mieć letnią siedzibę i nad którym sprawował rozległą jurysdykcję. Jeszcze pod koniec XV wieku lub na początku XVI wieku dawny kościół klasztorny poddawano późnogotyckim modyfikacjom, ale niedługo później reformacja i upadek ruchu pielgrzymkowego, a następnie liczne powstania i wojny wewnętrzne spowodować musiały podupadnięcie budowli. W 1615 roku kościół parafialny znajdować się miał już w częściowej ruinie, zwłaszcza w części nawowej. Do 1694 roku także jego prezbiterium utracić miało zadaszenie i popadło w całkowitą ruinę.
Architektura
Wczesnośredniowieczny kompleks monastyczny w Coole najpewniej w większości składał się z zabudowań konstrukcji drewnianej. Chaty mnichów i wspólne budynki zakonnej społeczności prawdopodobnie znajdowały się blisko skromnego kościoła, aby umożliwić łatwy dostęp do niego w ciągu dnia i nocy. Ponadto w obrębie klauzury znajdowały się budynki gospodarcze dające schronienie zwierzętom i magazyny żywności klasztornej, a także niewielkie działki pod uprawę roślin. Uprawy roślin obejmujących większą przestrzeń, takich jak jęczmień, były zapewne prowadzone poza klauzurą, gdzie także wypasano zwierzęta. Klasztor otoczony był niskim wałem, poprzedzonym rowem z którego wydobyto ziemię do budowy obwałowań. W Coole nigdy nie ufundowano jednej z charakterystycznych dla celtyckiego monastycyzmu budowli, mianowicie smukłej cylindrycznej wieży o funkcji strażnicy i dzwonnicy.
Najstarszy murowany kościół klasztorny wzniesiony został na planie orientowanego względem stron świata prostokąta o wewnętrznych wymiarach około 9,1 x 4,6 metra, przy murach grubości 0,8 metra. Jego ściany wzdłużne, północną i południową, wysunięto o 0,3 metra poza ścianę wschodnią, tworząc charakterystyczne elementy zwane antami. Przypominały one przypory lub pilastry, ale ich zadaniem było podtrzymywanie konstrukcji dachu, a nie wzmacnianie murów obwodowych. Ewentualnie mogły nie pełnić żadnej funkcji konstrukcyjnej, a jedynie naśladować formę starszych kościołów drewnianych. Przypuszczalnie w podobny sposób rozwiązana była pierwotnie zachodnia fasada, przedzielone na osi portalem wejściowym, prawdopodobnie zamkniętym prostym nadprożem z pojedynczego kamienia. Oświetlenie zapewniało co najmniej jedno szczelinowe okno, przeprute w ścianie wschodniej z niewielkim odchyleniem od osi. Od strony wewnętrznej jego wnękę zamknięto dwuspadowo. W późniejszym okresie otwór został zwężony i skrócony przez prymitywne prace murarskie, co zmniejszyło przestrzeń wpadającego światła.
Drugi kościół klasztorny wybudowany został po stronie północnej, w odległości około 150-200 metrów. Początkowo zapewne miał podobną salową formę i zbliżone rozmiary, stanowił więc prostokątną, zorientowaną względem stron świata budowlę z antami przy elewacji wschodniej i zachodniej. W XIII wieku został znacznie powiększony, przy wykorzystaniu starej ściany północnej i części muru zachodniego. Nawa uległa poszerzeniu w stronę południową do rozmiarów 10,6 x 7,5 metra, zaś po stronie wschodniej dobudowano czworoboczne prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 6,4 x 5,5 metra. Prawdopodbnie u schyłku średniowiecza do nawy kościoła dobudowano jeszcze od południa małą kruchtę. Obie główne części połączono półkolistą arkadą tęczy o szerokości 2,3 metra, wykonaną z dokładnie opracowanych ciosów piaskowca. Oświetlenie prezbiterium zapewniono dwudzielnym oknem wschodnim z zamknięciami w ośle grzbiety, zapewne wstawionym w XV wieku na miejscu starszego okna wczesnogotyckiego. Ponadto w ścianie południowej umieszczono otwór jednodzielny, szeroko rozglifiony do wnętrza. Nawa oświetlana była co najmniej jednym oknem południowym.
Stan obecny
Mniejszy kościół w Coole Upper to jeden z zaledwie ośmiu znanych przedromańskich sakralnych budynków klasztornych na terenie hrabstwa Cork. Znajduje się w odległości około dwustu metrów od drugiego, większego kościoła o tej samej nazwie i z tego samego okresu, ale przebudowanego w późniejszym okresie średniowiecza. Oba kościoły znajdują się na miejscu wczesnego klasztoru, pochodzącego z początku VII wieku, po którego zabudowie mieszkalnej lub obronnej nie ma dziś żadnych widocznych gołym okiem śladów. Teren dawnego klasztoru jest ogólnodostępny.
Mniejszy i starszy kościół zachował prawie całą wschodnią ścianę szczytową z pojedynczym oknem i reliktami ant, podczas gdy jego pozostałe mury sięgają obecnie około 1 metra wysokości. Większy kościół zachował się w lepszym stanie, ale tylko północne fragment jego ściany zachodniej z antą oraz relikty ściany północnej pochodzą z XI wieku, natomiast pozostałe części nawy i całe prezbiterium datowane są na XIII-XV stulecie. Spośórd detali architektonicznych wyróżnia się późnogotyckie dwudzielne okno wschodnie oraz wmurowany w ścianę wschodnią kamień z wyrzeźbioną rozetą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
Noonan D., Heritage Churches of County Cork, Cork 2015.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.
Power P., The Churches of Coole, County Cork, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Sixth Series, Vol. 9, No. 1/ 1919.
Salter M., Medieval churches of Ireland, Malvern 2009.