Historia
Opactwo kanoników regularnych w Cong powstało prawdopodobnie na miejscu wczesnośredniowiecznego ośrodka monastycznego z VI wieku i pierwszego klasztoru augustianów z początku XII wieku, spalonego w 1137 roku. Odbudowę opactwa sfinansować miał król Turlough O’Conor, ponadto patronat nad klasztorem pełnić mógł miejscowy możny klan O’Duffy. Kolejnym dobroczyńcą kanoników musiał być pod koniec XII wieku syn Turlougha, król Roderick O’Conor, który w murach opactwa spędził ostatnie lata życia. Chociaż sam został pochowany w Clonmacnoise, jeden z jego synów i dwie córki zostały złożone w klasztorze Cong. W 1203 roku klasztor i sąsiednią osadę zaatakował anglo-normański oddział zbrojnych rycerza Williama de Burgo. Spalone zabudowania, zapewne jeszcze wówczas nie ukończone, musiały zostać do lat 20-tych XIII wieku odbudowane. Przekształcenia architektoniczne z późniejszego okresu średniowiecza zapewne nie miały zbyt dużego wpływu na formę klasztoru, który nie był zbyt bogatym konwentem. Augustianie przebywali w nim do lat 40-tych XVI wieku, kiedy to klasztor został poddany kasacie na skutek działań króla Henryka VIII. W kolejnych wiekach popadł w całkowitą ruinę i dopiero w drugiej połowie XIX stulecia poddany został pierwszym pracom remontowym i rekonstrukcyjnym, finansowanym przez browarnika Benjamina Guinnessa.
Architektura
Klasztor założony został na wschodnim brzegu rzeki Cong, znajdującej na południu ujście do Lough Corrib. Składał się z kościoła klasztornego i trójskrzydłowych zabudowań klauzury wokół wirydarza. W skład kompleksu wschodziły też zapewne liczne zabudowania gospodarcze, w tym usytuowany nad samym brzegiem rzeki niewielki, prosty budynek z XV lub XVI wieku, wykorzystywany jako strażnica przy jazach rybackich. Wzniesiony został on na kamiennej platformie z kanałem pośrodku, przez który pod budynkiem przepływała woda. Dzięki temu właz w podłodze nad kanałem mógł być wykorzystywany do łowienia ryb.
Kościół klasztorny prawdopodobnie pierwotnie był budowlą jednonawową na planie prostokąta, bez wyodrębnionego architektonicznie prezbiterium. Niewykluczone, że od północy wzniesiona była kaplica lub północne ramię transeptu, ale cała budowla miała bardzo prostą, bezwieżową bryłę. Nawa i prezbiterium miały co najmniej około 36 metrów długości z zachodu na wschód, a być może sięgały nawet około 42-43 metrów długości. W części prezbiterialnej szerokość kościoła wynosiła około 7,5 metra. Oświetlenie zapewniały wysokie i wąskie okna lancetowate, fazowane od strony zewnętrznej, rozglifione do wnętrza. W ścianie wschodniej tworzyły one piramidalnie rozmieszczoną triadę, wcinającą się wysoko w trójkątny szczyt prezbiterium. Wejście od strony klauzury tworzył uskokowy portal ze spłaszczonym ostrołukiem zamknięcia. Jego przejście oflankowano trzema parami kolumn o przekroju ćwierćokrągłym i parą czworobocznych ościeży z zaokrągleniami w narożnikach, zdobionych rzeźbionymi ornamentami przypominającymi żabki. Kapitele portalu udekorowano konwencjonalnymi motywami roślinnymi.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z nim trzema prostokątnymi skrzydłami i czterema ramionami krużganka otaczały czworoboczny wirydarz o wymiarach około 50 x 28 metrów. Krużganek zwrócony był na ogród wirydarza otwartymi arkadami, typowymi dla irlandzkich domów zakonnych. Ostrołuczne arkady opierały się na parach przysadzistych kolumienek, połączonych ze sobą kamiennymi płytami, Każda para kolumienek miała wspólny cokół oraz złączone fragmentami muru i impostami płaskorzeźbione kapitele. Archiwolty arkad były od zewnątrz i wewnątrz sfazowane. Przykrycie korytarzy krużganka zapewne stanowiła otwarta więźba dachowa i jednospadowe daszki oparte o mury poszczególnych skrzydeł i kościoła.
Skrzydło wschodnie na poziomie piętra mieściło dormitorium, oświetlane prostymi oknami szczelinowymi. W przyziemiu znajdowała się zakrystia, sąsiadująca bezpośrednio z kościołem i połączona z nim portalem. Od wschodu była ona oświetlana przez dwa półkoliste okna, podobnie jak w kościele ujęte okapowymi gzymsami dostosowanymi do kształtu archiwolt. Obok zakrystii znajdowało się małe pomieszczenie, przypuszczalnie przeznaczone do przechowywania ksiąg, dostępne z krużganka uskokowym portalem z gładkim, półkolistym tympanonem. Jego uskoki wykonano prosto, bez płaskorzeźbionych dekoracji, ale ze sfazowaniem. Nieco większe pomieszczenie znajdowało się za armarium, przy czym nie zostało ono bezpośrednio skomunikowane z krużgankiem, a wyłącznie z sąsiednimi pomieszczeniami od północy i południa. Jego wnętrze podsklepiono i doświetlono od wschodu pojedynczym półkolistym oknem.
Środkową część skrzydła wschodniego wypełniała sala kapitularza. W stronę krużganka została ona zwrócona bogato zdobionym portalem flankowanym przez dwa przeźrocza, poprzez które nowicjusze mogli przysłuchiwać się prowadzonym we wnętrzu obradom. Układ ten typowy był dla klasztorów kontynentalnych, ale nieczęsto spotykany w irlandzkich domach zakonnych. Portal zamknięto lekko zarysowanym ostrołukiem, a przejście ujęto trzema parami ćwierćokrągłych kolumienek, umieszczonych na przedłużeniu wałków archiwolty. Obie części rozdzielono impostami i płaskorzeźbionymi kapitelami. Bez podparcia kolumienkami pozostawiono jedynie zewnętrzną profilowaną archiwoltę, umieszczoną na skraju impostów. Sąsiednie dwudzielne przeźrocza zamknięto półkoliście, z małymi centralnymi kolumnami.
Południową część skrzydła wschodniego wypełnił korytarz z furtą wiodącą poza klauzurę na cmentarz klasztorny oraz skrajne pomieszczenie przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, być może wykorzystywane jako fraternia. Portal wiodący z krużganka do korytarza uzyskał wyjątkowo bogatą formę. Jego ościeża i archiwolty ułożono w pięć uskoków na elewacji zachodniej i w dwa po stronie wewnętrznej. Przejście ujęto wieloma smukłymi wałkami, w przekroju półkolistymi i ostrołucznymi, rozdzielonymi głębokimi rowkami i wgłębieniami. Kapitele utworzyły ciągłe, płaskorzeźbione kwiatami pasy, nad którymi na profilowanych impostach osadzono ostrołuczne archiwolty. Te ostatnie ozdobione zostały typowymi jeszcze dla romanizmu zygzakowatymi szewronami i rzędem drobnych wgłębień.
Stan obecny
Pozostałości opactwa składają się ze wschodniej części kościoła klasztornego i dużej części wschodniego skrzydła zabudowań klauzury, wraz z niektórymi ścianami i fundamentami innych skrzydeł budynków wokół krużganka. Ponadto na południu znajduje się niezadaszona ruina innej, znacznie późniejszej budowli, a na południowym krańcu małej wyspy na rzece pozostałości domku wykorzystywanego w czasie łowienia ryb. W północnym murze prezbiterium zobaczyć można misterny portal, z pewnością nie znajdujący się na swoim pierwotnym miejscu, lecz przeniesiony z południowej ściany kościoła, skąd prowadził do krużganka. Przetrwało także pięć wczesnogotyckich okien kościoła oraz półkoliste sedilia w ścianie południowej prezbiterium. Jeszcze ciekawsza jest zachodnia elewacja skrzydła wschodniego, z zachowanymi trzema portalami i dwoma przeźroczami z przełomu XII i XIII wieku, prezentującymi jedne z najlepszych rzeźb i detali architektonicznych, jakie można znaleźć w zachodniej części Irlandii. Za wyjątkiem kilku filarów w północno – wschodnim narożniku wirydarza, fragmenty arkad krużganka są współczesną rekonstrukcją, powstałą częściowo przy wykorzystaniu odnalezionych oryginalnych elementów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Leask H.G., The Augustinian Abbey of St. Mary the Virgin, Cong, Co. Mayo, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, Vol. 19, No. 3/4, 1941.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.