Historia
Pierwsze budowle sakralne powstały w Cloyne (gael. Cluain Uama) około 560 roku, kiedy to z fundacji świętego Colmana Mac Lénine założony został niewielki ośrodek monastyczny, utworzony na ziemi podarowanej przez Coirpre Cromma, króla Cashel. Wkrótce potem wokół klasztoru wyrosła świecka osada, około X-XI wieku wybudowano murowaną wieżę, natomiast kościół klasztorny zaczęto traktować za katedrę, stolicę diecezji, początkowo nieformalnej przed reformami kościelnymi w Irlandii w XII wieku. Reformy te doprowadziły do ustanowienia na synodzie w Ráith Breasail w 1111 roku struktury diecezjalnej bezpośrednio powiązanej z papiestwem w Rzymie, i ograniczyły władzę wczesnych klasztorów, które we wczesnochrześcijańskiej Irlandii rozwinęły się w potężne quasi-niezależne ośrodki administracji kościelnej.
W połowie XIII wieku na miejscu starszego kościoła zbudowana została wczesnogotycka katedra na planie krzyża łacińskiego. Do końca średniowiecza budowla ta unikała większych przekształceń architektonicznych, za wyjątkiem pomniejszych zmian w detalu i wystroju. Przez większą część XV wieku połączona była z diecezją Cork. W XVI wieku, po wprowadzeniu reformacji w Irlandii przez Henryka VIII, Cloyne stało się częścią Kościoła protestanckiego. W 1678 roku utworzono biskupstwo Kościoła Irlandii, działające do 1835 roku, kiedy to katedrę ponownie zjednoczono z Cork.
W XVII wieku przeprowadzono gruntowne prace remontowo – budowlane przy prezbiterium kościoła, prawdopodobnie mające związek ze zniszczeniami z lat 40-tych, poniesionymi w trakcie walk irlandzko – angielskich. W XVIII i XIX wieku prowadzono przebudowy pozostałej części budynku, co ironicznie miało na celu nadanie mu bardziej gotyckiego charakteru, lecz przysłoniło lub zniszczyło wiele dekoracyjnych i architektonicznych cech oryginalnej budowli. W 1705 roku usunięto przedpiersie nawy w trakcie wymiany poszycia dachowego, w 1749 roku przebudowano zwieńczenie sąsiedniej wieży po uderzeniu w nią pioruna, w latach 1774-1776 rozebrano łuk tęczowy katedry, który niegdyś oddzielał nawę od prezbiterium, a w 1856 roku wymieniono większość okien.
Architektura
Kościół katedralny przypuszczalnie zajmował centralną część kompleksu klasztornego, położonego na płaskim terenie i prawdopodobnie ogrodzonego jakąś formą obwarowań drewniano – ziemnych. W połowie XIII wieku uzyskał formę wczesnogotyckiej pseudobazyliki na planie krzyża łacińskiego, złożonej z trójnawowego korpusu o czterech przęsłach długości, bezwieżowego transeptu i prostokątnego prezbiterium po wschodniej stronie. Ponadto do północnej ściany tego ostatniego dostawiono czworoboczne pomieszczenie służące za kapitularz. Po północno – wschodniej stronie kościoła znajdował się niewielki czworoboczny budynek wolnostojący, prawdopodobnie służący za oratorium, a po zachodniej stronie stara wieża cylindryczna.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie okna lancetowate, szczególnie wysokie w ramionach transeptu i być może w prezbiterium, gdzie tworzyły triady o piramidalnych układach. Okna transeptu udekorowano delikatnymi rzeźbionymi liśćmi na kapitelach i zaokrąglonymi wałkami od wewnątrz. W okresie późnego gotyku mogły zostać wprowadzone większe okna ostrołuczne (wschodnia elewacja prezbiterium) i okna zamknięte łukami w ośle grzbiety (kapitularz). Główne wejście wiodło od zachodu, poprzez ostrołucznie zamknięty portal.
Wewnątrz kościoła podział na nawy zapewniły masywne czworoboczne filary ze sfazowanymi narożnikami, płynnie, bez pośrednictwa kapiteli przechodzące w arkady. Arkady uzyskały identyczne sfazowanie jak filary międzynawowe oraz ostrołuczne zamknięcia. Prawdopodobnie podobna arkady połączyły transept z nawą główną i prezbiterium, choć arkada tęczy mogła mieć bardziej ozdobny wystrój. Żadna z części kościoła nie została przykryta murowanym sklepieniem. Pierwotnie musiała dominować otwarta więźba dachowa lub drewniane kolebki.
Wieżę cylindryczną usytuowano tradycyjnie po zachodniej stronie kościoła, tak by wejście do niej otwierało się na katedrę. Zbudowana została z ciemnofioletowego piaskowca o dość nierównym wykończeniu, ale układanego warstwami. Uzyskała średnicę 5,2 metrów i wysokość nieco ponad 30 metrów do poziomu kamiennego stożkowatego hełmu. Wejście do wieży umieszczono na wysokości 3,4 metra, a więc jak we wszystkich budowlach tego typu musiało być dostępne po drabinie, w razie zagrożenia wciąganej do wnętrza. Powyżej w murze wieży umieszczono pięć okien, wszystkie z nadprożami, z wyjątkiem okien na trzecim i piątym piętrze, które zamknięto dwuspadowo. Spośród nich nietypowo duże okno umieszczono na piątym piętrze nad wejściem. Kolejne cztery okna przepruto na najwyższej kondygnacji, zapewne przeznaczonej na dzwony. Utworzono je dość wysokie, z pochyłymi ościeżami, po jednym zwróconym w każdą stronę świata. Wewnątrz podział na osiem pięter ponad przyziemiem zapewniały drewniane stropy, kładzione na uskokach murów i połączone systemem drabiniastych schodów.
Stan obecny
Katedra św. Kolmana, w dużej mierze pochodząca z XIII wieku, jest dziś jednym z niewielu zachowanych dużych kościołów gotyckich na terenie hrabstwa Cork, a nawet na obszarze całej Irlandii. Wraz z otaczającym go cmentarzem, znajduje się na miejscu wczesnośredniowiecznego klasztoru, po którym pozostała cylindryczna wieża monastyczna, obecnie oddzielona od kościoła szosą. Przy kościele zobaczyć można także pozostałości wczesnego oratorium, znajdujące się na cmentarzu na północny – wschód od katedry.
Wieża cylindryczna z Cloyne jest jedną z dwóch zachowanych monastycznych wież w hrabstwie Cork (druga znajduje się w Kinneigh). Przetrwała w bardzo dobrym stanie, jedynie jej stożkowaty kamienny dach zastąpiono w okresie nowożytnym blankami. Należy do sześciu wież, w których istnieje odtworzona pełna wewnętrzna komunikacja ze stropami i drabinowymi schodami, dzięki którym można wejść na platformę widokową na samej górze, a jednocześnie odczuć ciemność, klaustrofobię i brak kontaktu ze światem zewnętrznym.
Katedra zachowała wczesnogotycki układ przestrzenny i bryłę, ale wiele z jej pierwotnych detalu architektonicznych przepadło na skutek nowożytnych przekształceń. Oryginalne okna lancetowate widoczne są jedynie w zamurowanej południowej ścianie transeptu. W murach kapitularza przetrwało okno z XIV wieku. Wewnątrz najciekawsze są masywne filary i arkady międzynawowe
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
Noonan D., Heritage Churches of County Cork, Cork 2015.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.
Power D., Archeological Heritage of County Cork, Cork 2020.
Salter M., Medieval churches of Ireland, Malvern 2009.