Historia
Zamek Clough zbudowany został na przełomie XII i XIII wieku z fundacji anglo-normańskich najeźdźców, przybyłych do Irlandii w 1169 roku, a w 1177 roku wspartych w Ulsterze przez Johna de Courcy. Zajmował on pozycję o strategicznym znaczeniu, na skrzyżowaniu dróg zapewniających komunikację między Downpatrick a południem prowincji, ale także między Downpatrick a przystanią i zamkiem Dundrum. Pomimo tego początkowo był bardzo prostą, wyłącznie drewnianą konstrukcją, powiększoną o pierwszy, częściowo murowany budynek dopiero około drugiej ćwierci XIII wieku. Ten mieszkalno – reprezentacyjny dom z aulą uległ spaleniu w niedługim czasie po powstaniu. Wraz z nim zniszczone zostały także pierwotne palisadowe obwarowania zamku.
Prawdopodbnie jeszcze przed połową XIII wieku Clough zostało odbudowane i około trzeciej ćwierci XIII wieku wzmocnione w pełni już murowaną wieżą mieszkalną. Odnowiony zamek funkcjonował co najmniej do początku XIV wieku. Później anglo-normańskie panowanie zostało wystawione na próbę przez szkocką inwazję Edwarda Bruce’a w 1315 roku i stopniowo podupadało ograniczając się do nadmorskich obszarów hrabstwa Down, podczas gdy realna władza nad większością terenów Ulsteru przeszła na gaelicki żywioł.
W XV wieku zamek został ponownie zasiedlony i raz jeszcze odbudowany. W ramach późnośredniowiecznych prac budowlanych powiększono starą wieżę mieszkalną, przypuszczalnie pozostawiając obwarowania obwodowe bez większych zmian. Odbudowa prowadzona mogła być zarówno przez potomków anglo-normańskich osadników, jak i rodzimych, gaelickich mieszkańców Ulsteru. Zamek prawdopodobnie nie funkcjonował dłużej niż do końca XVI wieku.
Architektura
Zamek zbudowany został na ziemnym kopcu o owalnym, lekko gruszkowatym w planie kształcie, mającym średnicę około 24 metrów. Spłaszczona kulminacja wzniesienia stopniowo opadała z północy ku zachodowi. W najwyższym punkcie miała około 5,8 metra wysokości nad poziomem okolicznego terenu i 7,9 metra wysokości na poziomem dna fosy, którą otoczono ze wszystkich stron kopiec. Szerokość fosy wynosiła około 6 metrów, natomiast głębokość sięgała nieco ponad 2 metry. Skarpy rowy utworzono pochyłe, co nadało fosie przekrój litery V. Od południa do kopca przylegał dziedziniec podzamcza o rzucie półksiężyca, szeroki na 33,5 metra ze wschodu na zachód i wyniesiony na około 1-1,2 metra ponad okoliczne pola. Podzamcze otoczone był niezbyt masywnym ziemnym wałem, ale najpewniej nie zabezpieczono go fosą lub też była ona bardzo płytka.
Najstarsze obwarowania na szczycie kopca miały formę drewnianej palisady, poprowadzonej około 0,6-0,9 metra od krawędzi stoków. Tworzące ją pale rozmieszczano co około 0,3-0,4 metra. W czterech miejscach na obwodzie pale w liczbie od 3 do 7 umieszczono równolegle do głównej palisady lub rozbieżnie z nią, wewnątrz lub na zewnątrz głównego rzędu. Stanowiły one odcinki palisady wzniesione w celu wypełnienia luk w pierwotnej konstrukcji. Zmiana kierunku ułożenia palisady musiała być także zastosowana w miejscu bramy wjazdowej na teren zamku, umieszczonej w południowej części kopca. Oprócz palisady zamek początkowo nie był wyposażony w żadną inną wieżową konstrukcję obronną, czy też mieszkalno – obronną, typową dla budowli typu motte. Utworzono natomiast po wewnętrznej stronie palisady charakterystyczne doły, z których co najmniej kilka służyć mogło łucznikom i innym obrońcom, gdyż sama palisada zapewne nie była zbyt wysoka i dawała słabą ochronę przed ostrzałem. W dołach mogły się znajdować stanowiska strzeleckie z zapasami amunicji, niektóre przykrywane tymczasowymi plandekami. Co najmniej jeden z dołów wyposażono w strzelnicę z kamiennym obramieniem osadzonym w palisadzie.
Około drugiej ćwierci XIII wieku w północno – wschodniej części kopca zbudowany został budynek auli (ang. hall) o długości 12,2 metrów i szerokości od 7,6 do 7,9 metra, usytuowany w ten sposób by uniknąć naruszenia palisady. Co najmniej w dolnej części był on wykonany z kamienia, ale wzniesiony bez fundamentów. Grubość jego utworzonych z eratycznych głazów i łamanego kamienia murów wynosiła 0,8 metra. Materiał budowlane jedynie z grubsza układano w równe warstwy i łączono gruboziarnistą zaprawą z kawałkami muszli morskiej. Narożniku budynku od strony zewnętrznej były wysunięte do formy przypór, czy też pilastrów. Powyżej około 0,4 metra ściany mogły mieć już konstrukcję szachulcową, wykonaną z drewna dębowego, plecionki i gliny. Główne wejście o szerokości 0,9 metra wykonane było z piaskowca, zewnętrznie fazowane, z rozwartymi ościeżnicami. Znajdowało się po stronie południowo – zachodniej, skierowane ku środkowi dziedzińca. Drugie wejście po stronie północno – zachodniej miało obramienie wykonane w całości z drewna i zapewne pełniło funkcję pomocniczą. Z racji cienkich ścian budynek nie mógł posiadać drugiej kondygnacji, ale wnętrze mogło być podzielone przegrodą na mniejsze pomieszczenie południowe. Dach częściowo podtrzymywany był przez umieszczone wewnątrz słupy.
W trzeciej fazie funkcjonowania zamku, około trzeciej ćwierci XIII wieku, po zniszczeniu budynku auli na skutek pożaru, w południowo – zachodniej części kopca wzniesiono murowaną wieżę mieszkalną o niewielkich wymiarach 6,9 x 4,3 metra i murach grubości zaledwie 0,9 metra. Jej ściany wzniesiono również z dużych głazów eratycznych, uzupełnianych gruzem i mniejszymi fragmentami kamienia, zatopionymi w żółtawej zaprawie. We wnętrzu dwie kondygnacje rozdzielono drewnianym stropem, z belkami osadzanymi w gniazdach w murze. Wejście znajdowało się na poziomie piętra, w krótszej ścianie południowej, gdzie w murze utworzono otwór do blokowania drzwi ryglem. Oświetlenie piętra zapewniały co najmniej cztery wąskie, rozglifione do wnętrza otwory. Przyziemie dla odmiany było całkowicie ciemne, dostępne jedynie z poziomu piętra.
Prawdopodbnie współcześnie z budową wieży mieszkalnej, lub niedługo po jej ukończeniu, wzniesione zostały nowe obwodowe obwarowania zamku. Jego główny dziedziniec otoczony został niskim wałem wykonanym z gliny i uzupełnianym kamieniami, poprowadzonym wzdłuż krawędzi kopca. W pobliżu wieży mieszkalnej wał przebiegał w odległości około 2 metrów na północ od zachodniego narożnika. Przez następne około 7 metrów wał zastępowała drewniana palisada, ponadto drewno mogło być też użyte do wzmacniania kolejnych odcinków wału.
W ostatnim etapie wieża mieszkalna powiększona została o wschodnie skrzydło, dostawione do jej dłuższego boku od strony dziedzińca. Nowe skrzydło było nieco krótsze od starej wieży, dlatego utworzyło uskok murów od strony północnej. Na południu było natomiast w niewielkim stopniu wysunięte przed starszą wieżę w stronę bramy. W miejscu połączenia obu skrzydeł mur starej wieży usunięto i zastąpiono dużo cieńszą ścianą działową o szerokości zaledwie 0,3 metra, pozwalającą na zwiększenie przestrzeni mieszkalno – gospodarczej. Wejście do przebudowanego budynku umieszczono w północnej ścianie nowszego skrzydła, na poziomie przyziemia. Jego drzwi zamykane były ryglem zasuwanym do otworu w murze. Oświetlenie wschodniego skrzydła zapewniały dwie obustronnie rozglifione szczeliny skierowane na dziedziniec. Być może większe otwory znajdowały się na poziomie drugiej kondygnacji.
Stan obecny
Zamek jest dziś stosunkowo dobrze zachowaną budowlą, jak na wczesne konstrukcje typu motte. Widoczny jest ziemny kopiec oraz rów dawnej fosy, ten drugi mniej stromy i z niewielką głębokością na południu i zachodzie, gdzie orka przyczyniła się do jego zatarcia (rów między kopcem a dziedzińcem podzamcza jest zaznaczony jedynie niewielkim zagłębieniem na powierzchni). Wieża z XIII wieku zachowała prawie w całości mury obwodowe do wysokości drugiej kondygnacji, za wyjątkiem odcinka południowego ściany wschodniej, usuniętego w trakcie XV-wiecznej rozbudowy. Późnogotycki aneks utracił natomiast prawie w całości część północną. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jope M., Waterman D.M., Excavations at Clough Castle, Co. Down, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 17/1954.
Salter M., The castles of Ulster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.