Historia
Augustiański klasztor pod wezwaniem św. Marii (gael. Cluain Tuaiscirt Ó Máine) ufundowany został około 1180 roku, na miejscu starszego kompleksu monastycznego założonego przez św. Baetana pod koniec VIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o Clontuskert odnotowana została w Annals of the Four Masters, gdzie rok śmierci św. Baetana podano jako 805, chociaż w Annals of Ulster wspomniano, że zmarł w 809 roku. Miejsce wybrane pod klasztor znajdowało się w obszarze Hy Many, gdzie władzę sprawowały klany Mithighen i O’Kelly, z których ten pierwszy przyznał ziemię pod fundację klasztoru, w zamian za co jego członkowie spodziewali się być wspominani w modlitwach i mszach kanoników. W późniejszym okresie ważniejszymi patronami Clontuskert stali się przedstawiciele klanu O’Kelly. W XI wieku św. Malachiasz, jeden z czołowych reformatorów w Kościele irlandzkim, pragnąc zreformować klasztory na wyspie i zwiększyć gorliwość religijną, przekonał zakonników, a właściwie grupę połączonych surową regułą świeckich duchownych augustiańskich z l’Arrouaise we Flandrii, aby założyli kilka swoich klasztorów w Irlandii. Między innymi przybyli oni do Clontuskert, gdzie przy wsparciu rodziny O’Kelly z Urraghry przejście ze starszego celtyckiego systemu monastycznego odbyło się bez większych problemów.
W 1379 roku klasztor został wspomniany w dokumentach papieskich, gdy Nicholas O’Quinaeych, kanonik augustianów z Clontuskert otrzymał dyspensę, aby zostać przeorem klasztoru po długim okresie wakatu na tym stanowisku. Wskazywałoby to na pewne problemy wewnętrzne klasztoru, prawdopodobnie z powodu sporów pośród kanoników lub ingerencji patronów. Papieska dyspensa mogła oznaczać, że nowy przeor był człowiekiem świeckim. Ponowna wzmianka o Clontuskert zapisana została jeszcze w tym samym roku, kiedy to klasztor otrzymał jurysdykcję nad sąsiednią fundacją augustianów w Aughrim. Wspomniano również o udzieleniu małego odpustu każdemu, kto pomógłby w naprawie budynku klasztoru. Nie podano jednak, czy było to spowodowane uszkodzeniem przez pożar, czy stopniowym zaniedbaniem zabudowań.
W 1404 roku klasztor Clontuskert, w którym rezydował wówczas przeor i dwunastu kanoników, został poważnie uszkodzony wraz z kościołem, księgami i klejnotami, ozdobami kościelnymi i innymi cennymi rzeczami, na skutek pożaru wywołanego uderzeniem pioruna. Dziewięć lat później podjęto próbę zebrania funduszy, poprzez udzielenie odpustu tym, którzy odwiedzą i dadzą jałmużnę na odbudowę, naprawę i konserwację klasztoru w „Cluantuasgerta”. Odbudowa prowadzona była na dużą skalę i trwała przez większą część XV wieku, doprowadzając między innymi do wymiany znacznej części detalu architektonicznego (np. okno wschodnie kościoła klasztornego, portal zachodni z wykutą datą 1471, przegroda lektorium, arkady krużganka).
Pomimo zniszczeń z początku XV wieku i długiej odbudowy, klasztor w Clontuskert był stosunkowo zamożny, a wycena jego rocznych dochodów prawie się podwoiła między 1418 a 1463 rokiem. W dużej mierze kanonicy zawdzięczali to patronatowi klanu O’Kelly, choć z drugiej strony miał on też negatywne wpływy. Członkowie klanu posiadali bowiem przywilej mianowania przeora, który otwierał drzwi wielu nadużyciom. Z Rzymu słano wówczas do Clontuskert wiele listów z dezaprobatami, między innymi w 1473 roku, w którym to Donatus O’Kelly został oskarżony o marnotrawienie majątku klasztoru, utrzymywanie konkubiny i popełnienie morderstwa.
W 1537 roku, w ramach reform Henryka VIII, wydano dekret o rozwiązaniu irlandzkich klasztorów, co doprowadziło to do zamknięcia około stu trzydziestu domów zakonnych do końca stulecia. Klasztory, które były pod kontrolą rodzimych irlandzkich rodzin, przez jakiś czas nie ucierpiały z powodu skutków kasacji. Pośród nich było Clontuskert, jednak zmiany były wprowadzane w miarę zwiększania się siły władzy centralnej. W 1551 roku Donatus O’Kelly, opisany jako kapelan, został zatwierdzony na stanowisku przez króla Edwarda VI w Kyllalaghten i Cluanstutna O’Mane (Clontuskert Hy Many). Było to wskazaniem, że przyznawanie stanowisk kościelnych nie miało być już dłużej uważane za prerogatywę rodzimych irlandzkich rodzin, ale Korony angielskiej. Kolejnym sygnałem zmiany sytuacji w klasztorze Clontuskert był rok 1544, kiedy klasztor wraz ze wszystkimi dobrami został wydzierżawiony na 21 lat Wielliamowi Burke’owi, bratu earla Clanrickarde. W 1567 roku, został wydzierżawiony na podobny okres Redmondowi Burke’owi, również synowi earla. Kiedy Redmond zmarł, Clontuskert przeszło w ręce jego synów Ulicka i Johna, którzy w 1595 roku okradli i uszkodzili klasztor, gdy zbuntowali się przeciwko angielskiej ingerencji w ich ziemie.
W 1610 roku klasztor został przyznany czwartemu earlowi Clanrickarde, a ten wydzierżawił majątek Thomasowi O’Kelly, księdzu z Clontuskert. Thomas i niektórzy z jego towarzyszy mogli kontynuować swoją pracę duszpasterską w rejonie Clontuskert pod patronatem rodu Clanrickarde, który w tamtym czasie byli katolikami. Nie ma pewności gdzie zamieszkiwali, gdyż zabudowania klauzury miały się wówczas znajdować w opłakanym stanie. Teren klasztoru obejmował jeden akr, na którym znajdowała się jedna sala, dormitorium, krużganek i inne budynki, wszystkie zrujnowane. Kościół klasztorny miał już od dawna funkcjonować jako parafialny i również wymagał prac remontowych. Jakiś czas po roku 1630 roku augustiańscy kanonicy regularni zakończyli posługę w Clontuskert. Zostali zastąpieni przez zakonników, którzy bardzo szybko zaczęli odnawiać budynki, ale prawdopodobnie już w połowie XVII wieku ostateczny kres klasztorowi w Clontuskert przyniosła angielska interwencja wojsk Olivera Cromwella w Irlandii. W 1716 roku rodzina Clanrickarde oddała zrujnowane zabudowania klasztoru w dzierżawę biskupowi Clonfert, który mógł wykorzystywać niektóre budynki (np. transept kościoła), jako stajnie lub pomieszczenia gospodarcze.
Architektura
Klasztor został zbudowany na lekko wyniesionym naturalnym złożu piasku i żwiru, przykrytym cienką warstwą gliny, który znajdował się blisko zachodnich granic rozległego bagna rozciągającego się na północ w kierunku osady Ballinasloe. Podmokłe tereny przecinała rzeka Ballinure, zmierzająca na południowy – wschód, aby połączyć się z szerokim korytem Shannon. Obszar wokół Clontuskert, nie licząc wspomnianego bagna, w średniowieczu zapewne był żyzny i nadawał się do uprawy. Podzielony był systemem wałów na małe pola lub działki, wykorzystywane jako sady, ogrody i do celów rolniczych. Sam klasztor prawdopodobnie otoczony był ziemnym wałem oraz rowem fosy.
Kościół klasztorny w XIII wieku był prostą budowlą składającą się z pojedynczej nawy i prezbiterium o tej samej szerokości oraz zbliżonej długości. Całość miała kształt prostokąta o wewnętrznej długości około 34 metrów i szerokości 8 metrów, z czego na nawę przypadało 16,5 metra. W XVI wieku do północnej ściany nawy dobudowano obszerne ramię transeptu o wewnętrznych wymiarach 16 x 8 metrów. Ponadto od północy już wcześniej do prezbiterium przystawiona była zakrystia lub kaplica, z którą od zachodu sąsiadowało pomieszczenie o tej samej szerokości, wypełniające przestrzeń do północnego ramienia transeptu.
Pierwotnie w murach kościoła znajdowały się okna typowe dla okresu przejściowego między romanizmem w wczesnym gotykiem. Były to otwory wąskie, fazowane od zewnętrz, rozglifione do wnętrza, zamknięte półkoliście lub z lekko zarysowanymi ostrołukami. Nawę doświetlał od zachodu jeden drobny otwór przebity w trójkątnym szczycie nad portalem wejściowym. Elewacja południowa pozbawiona była okien ze względu na przyległe krużganki i zabudowania klauzury. Jedynie w części prezbiterium, która była wysunięta poza zabudowania klasztorne, umieszczono od południa dwa wysokie okna. Jedno okno oświetlało główny ołtarz od północy, natomiast w ścianie wschodniej znajdować się mogła triada wąskich okien romańskich lub wczesnogotyckich z XIII wieku. W XV stuleciu te najstarsze otwory zastąpiono dużym oknem ostrołucznym, wypełnionym pięciodzielnym maswerkiem z motywami pięcioliści i wydłużonych czwórliści. Od strony zewnętrznej jego archiwoltę ujęto gzymsem okapowym z płaskorzeźbioną głową w koronie lub hełmie pośrodku. Transept oświetlało od północy ostrołuczne okno trójdzielne, wypełnione maswerkiem o płynnie przeplatających się oślich grzbietach, ostrołukach i kroplowatych kształtach.
Główne wejście do kościoła od czasu XV-wiecznej przebudowy prowadziło przez okazały portal zachodni, ostrołuczny, bogato profilowanym na całej wysokości od niskiego cokołu po ośli grzbiet zamykający zewnętrzną archiwoltę. Z jej boków wyprowadzono płaskorzeźbione sterczyny, ujmujące płaskorzeźbiony panel z czterema postaciami świętych i biskupa, rozdzielonymi w połowie sterczyną – drzewem na przedłużeniu oślego grzbietu archiwolty. Postacie pierwotnie były malowane przy użyciu szerokiej gamy kolorów: niebieskiego, czerwonego, zielonego i żółtego. Podobnie zdobione mogły być dwie figury aniołów trzymające tarcze herbowe, osadzone pod bocznymi sterczynami, na fryzie utworzonym z płaskorzeźbionych liści. Dodatkowe rzeźbione zdobienia znajdowały się na ciosach po bokach portalu, zapewne wszystkie o znaczeniu moralizatorskim i symbolicznym (rozeta, syrena z lusterkiem i grzebieniem w dłoniach, walczące mityczne bestie, dwoje zwierząt z przeplatającymi się szyjami, pelikan karmiący młode, sześcioramienna gwiazda).
We wnętrzu kościoła nawę od prezbiterium oddzielało wstawione w XV wieku lektorium. Miało ono formę kamiennej przegrody, zwróconej ku nawie trzema ostrołucznymi arkadami, z profilowanymi archiwoltami osadzonymi na dwóch filarach i dwóch półfilarach przyściennych. Za pomocą drewnianych schodów wiodło wejście na piętro lektorium, gdzie nad trzema przęsłami ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzony był krucyfiks. Transept otwarty został na nawę wysoką i szeroką ostrołuczną arkadą, wypełnioną w podłuczu wielobocznym żebrem osadzonym na dwóch ostrosłupowych wspornikach. W prezbiterium w ścianie południowej znajdowały się potrójne sedilia z profilowanymi obramieniami wnęk oraz piscina, czyli kamienna wnęka ze zbiornikiem do obmywania rąk. Ponadto w XV wieku w ścianę południową wstawiono wnękę grobową, zamkniętą ostrołucznie i wypełnioną pięciolistnym maswerkiem. Przeciwne ściana północna mieściła półkoliście zamkniętą wnękę na półkę ścienną oraz portal do zakrystii. Podobne dwie wnęki umieszczono też w ścianie wschodniej.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z krużgankami otaczały nieduży prawie kwadratowy wirydarz o wielkości 10,5 x 9,3 metra. Składały się z trzech dwukondygnacyjnych skrzydeł, z których wschodnie sąsiadowało z prezbiterium, zachodnie z nawą, a południowe łączyło dwa powyższe. Wszystkie pomieszczenia przyziemia łączył szeroki na 2 metry krużganek, otwarty na wirydarz arkadami z fazowanymi zamknięciami typu ośli grzbiet, opartymi na podwójnych, połączonych ze sobą kolumienkach z obłymi bazami i czworobocznymi cokołami. Kapitele utworzono płaskie, profilowane, okazjonalnie zdobione płaskorzeźbionymi liśćmi. Po stronie północnej i południowej znajdowało się po dziesięć arkad, natomiast od wschodu i zachodu po dziewięć, z pojedynczą przyporą od strony wirydarza na osi każdej strony.
W skrzydle wschodnim pierwszym pomieszczeniem od północy był kapitularz, miejsce codziennych zgromadzeń kanoników pod przewodnictwem przeora. W planie miał kształt czworoboku o wymiarach 6 x 6,3 metra, połączone portalem z krużgankiem i pomieszczeniem na południu. Oprócz kapitularza skrzydło wschodnie mieściło dwa nieduże prostokątne pomieszczenie, a także nieco większą salę w narożniku na styku ze skrzydłem południowym, wielkości 6,3 x 4,3 metra. Mogły być one wykorzystywane do pracy kanoników, a jedno jako przedsionek przy wyjściu na wschodnią część klasztoru. Piętro skrzydła wschodniego z pewnością mieściło dormitorium, mające dostęp do wysuniętego ku wschodowi aneksu z latrynami. W skrzydle południowym na piętrze znajdował się refektarz, połączony ze spiżarniami w przyziemiu, które zajmowały dwunawowe pomieszczenie wielkości 9 x 6,5 metra, przykryte kolebką opartą na trzech filarach. Obok, w zachodniej części skrzydła południowego, funkcjonowały dwa pomieszczenia o wymiarach 4,3 x 5,5 metra i 5,5 x 5,5 metra, zapewne zajmowane przez kuchnię. Skrzydło zachodnie przepruto poprzecznym korytarzem furty wejściowej na teren klauzury. Na północ od niego w przyziemiu mieściła się duża sala wielkości 11,3 x 5 metrów, zapewne przeznaczona na klasztorne cellarium.
Po północnej stronie kościoła klasztornego znajdował się kamienny budynek na rzucie prostokąta o długości 9 metrów i wewnętrznej szerokości 5 metrów, początkowo wolnostojący, dostępny portalem osadzonym w ścianie południowej. Konstrukcja ta poprzedzała budowę transeptu, który został dostawiony w XVI wieku do południowo – zachodniego rozebranego wówczas narożnika budynku. Prostokątny budynek stał w pewnej izolacji od kościoła i klauzury, mógł więc być przeznaczony na infirmerię lub kaplicę z której korzystali ludzie świeccy.
Stan obecny
Klasztor znajduje się dziś w stanie zakonserwowanej tak zwanej trwałej ruiny, poddanej renowacji i częściowej rekonstrukcji w latach 70-tych XX wieku. Wzmocniono wówczas wszystkie zachowane do tego czasu mury, a także odtworzono fragmenty zniszczone w niedalekiej przeszłości, takie jak przegroda lektorium, czy wschodnia ściana prezbiterium wraz z okazałym oknem maswerkowym, które uległy zawaleniu w 1918 roku (szczęśliwie materiał budowlany i detale architektoniczne nie zostały całkowicie zniszczone i po zebraniu posłużyły do rekonstrukcji, przy czym podobno jedynie dwóch elementów maswerku okiennego nie udało się odnaleźć). Choć klasztor zanikł zapewne już w połowie XVII wieku, niektóre jego części zostały przekształcone w okresie nowożytnym. Dotyczy to zwłaszcza reliktów ściany dzielącej transept, aneksu z piecem przy dawnym kapitularzu, czy ściany oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych najcenniejszym jest zachodni portal kościoła oraz zrekonstruowane okno wschodnie. Ciekawie prezentują się także fragmenty XV-wiecznych arkad krużganka, XVI-wieczne okno transeptu i jego arkada zwrócona ku nawie, zrekontrowane okno wschodnie prezbiterium wraz z reliktami starszych zamurowanych otworów, czy dwa południowe okna prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Dolley M., Fanning T., Roche G., Excavations at Clontuskert Priory, Co. Galway, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, 76/1976.
Egan P.K., The Augustinian Priory of St. Mary Clontuskert O Many, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, Vol. 22, No. 1/2, 1946.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
The Parish of Clontuskert. Glimpses into its past, red. J.Molloy, Ballinasloe 2009.