Historia
Augustiański klasztor pod wezwaniem św. Marii (gael. Cluain Tuaiscirt Ó Máine) ufundowany został około 1180 roku, na miejscu starszego kompleksu monastycznego założonego przez św. Baetana pod koniec VIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o Clontuskert odnotowana została w Annals of the Four Masters, gdzie rok śmierci św. Baetana podano jako 805, chociaż w Annals of Ulster wspomniano, że zmarł w 809 roku. Miejsce wybrane pod klasztor znajdowało się na obszarze Hy Many, gdzie władzę sprawowały klany Mithighen i O’Kelly, z których ten pierwszy przyznał ziemię pod fundację klasztoru, w zamian za co jego członkowie spodziewali się być wspominani w modlitwach i mszach mnichów. W późniejszym okresie ważniejszymi patronami Clontuskert stali się przedstawiciele klanu O’Kelly. W XI wieku św. Malachiasz, jeden z czołowych reformatorów w Kościele irlandzkim, pragnąc zreformować klasztory na wyspie i zwiększyć gorliwość religijną, przekonał zakonników, a właściwie grupę połączonych surową regułą świeckich duchownych augustiańskich z l’Arrouaise we Flandrii, aby założyli kilka swoich klasztorów w Irlandii. Między innymi przybyli oni do Clontuskert, gdzie przy wsparciu rodziny O’Kelly z Urraghry, przejście ze starszego celtyckiego systemu monastycznego odbyło się bez większych problemów.
W 1379 roku klasztor został wspomniany w dokumentach papieskich, gdy Nicholas O’Quinaeych, kanonik augustianów z Clontuskert otrzymał dyspensę, aby zostać przeorem klasztoru po długim okresie wakatu na tym stanowisku. Wskazywałoby to na pewne problemy wewnętrzne klasztoru, prawdopodobnie z powodu sporów pośród kanoników lub ingerencji patronów. Papieska dyspensa mogła oznaczać, że nowy przeor był człowiekiem świeckim. Ponowna wzmianka o Clontuskert zapisana została jeszcze w tym samym roku, kiedy to klasztor otrzymał jurysdykcję nad sąsiednią fundacją augustianów w Aughrim. Wspomniano również o udzieleniu małego odpustu każdemu, kto pomógłby w naprawie budynku klasztoru. Nie podano jednak, czy było to spowodowane uszkodzeniem przez pożar, czy stopniowym zaniedbaniem zabudowań.
W 1404 roku klasztor Clontuskert, w którym rezydował wówczas przeor i dwunastu kanoników, został poważnie uszkodzony wraz z kościołem, księgami i klejnotami, ozdobami kościelnymi i innymi cennymi rzeczami, na skutek pożaru wywołanego uderzeniem pioruna. Dziewięć lat później podjęto próbę zebrania funduszy, poprzez udzielenie odpustu tym, którzy odwiedzą i dadzą jałmużnę na odbudowę, naprawę i konserwację klasztoru w „Cluantuasgerta”. Odbudowa prowadzona była na dużą skalę i trwała przez większą część XV wieku, doprowadzając między innymi do wymiany znacznej części detalu architektonicznego (np. okno wschodnie kościoła klasztornego, portal zachodni z wykutą datą 1471, przegroda lektorium, arkady krużganka).
Pomimo zniszczeń z początku XV wieku i długiej odbudowy, klasztor w Clontuskert był stosunkowo zamożny, a wycena jego rocznych dochodów prawie się podwoiła między 1418 a 1463 rokiem. W dużej mierze kanonicy zawdzięczali to patronatowi klanu O’Kelly, choć z drugiej strony miał on też negatywne wpływy. Członkowie klanu posiadali bowiem przywilej mianowania przeora, który otwierał drzwi wielu nadużyciom. Z Rzymu słano wówczas do Clontuskert wiele listów z dezaprobatami, między innymi w 1473 roku, w którym to Donatus O’Kelly został oskarżony o marnotrawienie majątku klasztoru, utrzymywanie konkubiny i popełnienie morderstwa.
W 1537 roku, w ramach reform Henryka VIII, wydano dekret o rozwiązaniu irlandzkich klasztorów, co doprowadziło do zamknięcia około stu trzydziestu domów zakonnych do końca stulecia. Klasztory, które były pod kontrolą rodzimych irlandzkich rodzin, przez jakiś czas nie ucierpiały z powodu skutków reformacji. Pośród nich było Clontuskert, jednak zmiany były wprowadzane w miarę zwiększania się wpływów władzy centralnej. W 1551 roku Donatus O’Kelly, opisany jako kapelan, został zatwierdzony na stanowisku przez króla Edwarda VI w Kyllalaghten i Cluanstutna O’Mane (Clontuskert Hy Many). Było to wskazaniem, że przyznawanie stanowisk kościelnych nie miało być już dłużej uważane za prerogatywę rodzimych irlandzkich rodzin, ale Korony angielskiej. Kolejnym sygnałem zmiany sytuacji w klasztorze Clontuskert był rok 1544, kiedy klasztor wraz ze wszystkimi dobrami został wydzierżawiony na 21 lat Williamowi Burke’owi, bratu earla Clanrickarde. W 1567 roku, został wydzierżawiony na podobny okres Redmondowi Burke’owi, również synowi earla. Kiedy Redmond zmarł, Clontuskert przeszło w ręce jego synów Ulicka i Johna, którzy w 1595 roku okradli i uszkodzili klasztor, gdy zbuntowali się przeciwko angielskiej ingerencji w ich ziemie.
W 1610 roku klasztor został przyznany czwartemu earlowi Clanrickarde, a ten wydzierżawił majątek Thomasowi O’Kelly, księdzu z Clontuskert. Thomas i niektórzy z jego towarzyszy mogli kontynuować swoją pracę duszpasterską w rejonie Clontuskert pod patronatem rodu Clanrickarde, który w tamtym czasie był katolicki. Nie ma pewności gdzie zamieszkiwali, gdyż zabudowania klauzury miały się wówczas znajdować w opłakanym stanie. Teren klasztoru obejmował jeden akr, na którym znajdowała się jedna sala, dormitorium, krużganek i inne budynki, wszystkie zrujnowane. Kościół klasztorny miał już od dawna funkcjonować jako parafialny i również wymagał prac remontowych. Jakiś czas po roku 1630 roku augustiańscy kanonicy regularni zakończyli posługę w Clontuskert. Zostali zastąpieni przez zakonników, którzy bardzo szybko zaczęli odnawiać budynki, ale prawdopodobnie już w połowie XVII wieku ostateczny kres klasztorowi w Clontuskert przyniosła angielska interwencja wojsk Olivera Cromwella w Irlandii. W 1716 roku rodzina Clanrickarde oddała zrujnowane zabudowania klasztoru w dzierżawę biskupowi Clonfert, który mógł wykorzystywać niektóre budynki (np. transept kościoła), jako stajnie lub pomieszczenia gospodarcze.
Architektura
Klasztor został zbudowany na lekko wyniesionym naturalnym złożu piasku i żwiru, przykrytym cienką warstwą gliny, który znajdował się blisko zachodnich granic rozległego bagna rozciągającego się na północ w kierunku osady Ballinasloe. Podmokłe tereny przecinała rzeka Ballinure, zmierzająca na południowy – wschód, aby połączyć się z szerokim korytem Shannon. Obszar wokół Clontuskert, nie licząc wspomnianego bagna, w średniowieczu zapewne był żyzny i nadawał się do uprawy. Podzielony był systemem wałów na małe pola lub działki, wykorzystywane jako sady, ogrody i do celów rolniczych. Sam klasztor prawdopodobnie otoczony był ziemnym wałem oraz rowem fosy.
Kościół klasztorny w XIII wieku był prostą budowlą, składającą się z pojedynczej nawy i prezbiterium o tej samej szerokości oraz zbliżonej długości. Całość miała kształt prostokąta o wewnętrznej długości około 34 metrów i szerokości 8 metrów, z czego na nawę przypadało 16,5 metra. W XVI wieku do północnej ściany nawy dobudowano obszerne ramię transeptu o wewnętrznych wymiarach 16 x 8 metrów. Ponadto od północy już wcześniej do prezbiterium przystawiona była zakrystia lub kaplica, z którą od zachodu sąsiadowało pomieszczenie o tej samej szerokości, wypełniające przestrzeń do północnego ramienia transeptu.
Pierwotnie w murach kościoła znajdowały się okna typowe dla okresu przejściowego między romanizmem w wczesnym gotykiem. Były to otwory wąskie, fazowane od zewnętrz, rozglifione do wnętrza, zamknięte półkoliście lub z lekko zarysowanymi ostrołukami. Nawę doświetlał od zachodu jeden drobny otwór przebity w trójkątnym szczycie nad portalem wejściowym. Elewacja południowa pozbawiona była okien, ze względu na przyległe krużganki i zabudowania klauzury. Jedynie w części prezbiterium, która była wysunięta poza zabudowania klasztorne, umieszczono od południa dwa wysokie okna. Jedno okno oświetlało główny ołtarz od północy, natomiast w ścianie wschodniej znajdować się mogła triada wąskich okien romańskich lub wczesnogotyckich z XIII wieku. W XV stuleciu te najstarsze otwory zastąpiono dużym oknem ostrołucznym, wypełnionym pięciodzielnym maswerkiem z motywami pięcioliści i wydłużonych czwórliści. Od strony zewnętrznej jego archiwoltę ujęto gzymsem okapowym z płaskorzeźbioną głową w koronie pośrodku. Transept oświetlało od północy ostrołuczne okno trójdzielne, wypełnione maswerkiem o płynnie przeplatających się oślich grzbietach, ostrołukach i kroplowatych kształtach.
Główne wejście do kościoła od czasu XV-wiecznej przebudowy prowadziło przez okazały portal zachodni, ostrołuczny, bogato profilowany na całej wysokości od niskiego cokołu po ośli grzbiet zamykający zewnętrzną archiwoltę. Z jej boków wyprowadzono płaskorzeźbione sterczyny, ujmujące panel z czterema postaciami świętych i biskupa, rozdzielonymi w połowie sterczyną – drzewem na przedłużeniu oślego grzbietu archiwolty. Postacie pierwotnie były malowane przy użyciu szerokiej gamy kolorów: niebieskiego, czerwonego, zielonego i żółtego. Podobnie zdobione mogły być dwie figury aniołów trzymające tarcze herbowe, osadzone pod bocznymi sterczynami, na fryzie utworzonym z płaskorzeźbionych liści. Dodatkowe rzeźbione zdobienia znajdowały się na ciosach po bokach portalu, zapewne wszystkie o znaczeniu moralizatorskim i symbolicznym (rozeta, syrena z lusterkiem i grzebieniem w dłoniach, walczące mityczne bestie, dwoje zwierząt z przeplatającymi się szyjami, pelikan karmiący młode, sześcioramienna gwiazda).
We wnętrzu kościoła nawę od prezbiterium oddzielało wstawione w XV wieku lektorium. Miało ono formę kamiennej przegrody, zwróconej ku nawie trzema ostrołucznymi arkadami, z profilowanymi archiwoltami osadzonymi na dwóch filarach i dwóch półfilarach przyściennych. Za pomocą drewnianych schodów wejście wiodło na piętro lektorium, gdzie nad trzema przęsłami ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzony był krucyfiks. Transept otwarty został na nawę wysoką i szeroką ostrołuczną arkadą, wypełnioną w podłuczu wielobocznym żebrem osadzonym na dwóch ostrosłupowych wspornikach. W prezbiterium w ścianie południowej znajdowały się potrójne sedilia z profilowanymi obramieniami wnęk oraz piscina, czyli kamienna wnęka ze zbiornikiem do obmywania rąk. Ponadto w XV wieku w ścianę południową wstawiono profilowaną wnękę grobową, zamkniętą ostrołucznie, wypełnioną pięciolistnym maswerkiem, dwoma płaskorzeźbionymi maskami. Przeciwna ściana północna mieściła półkoliście zamkniętą wnękę na półkę ścienną oraz portal do zakrystii. Podobne dwie wnęki umieszczono też w ścianie wschodniej.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z krużgankami otaczały nieduży, prawie kwadratowy wirydarz o wielkości 10,5 x 9,3 metra. Składały się z trzech dwukondygnacyjnych skrzydeł, z których wschodnie sąsiadowało z prezbiterium, zachodnie z nawą, a południowe łączyło dwa powyższe. Wszystkie pomieszczenia przyziemia łączył szeroki na 2 metry krużganek, otwarty na wirydarz arkadami z fazowanymi zamknięciami typu ośli grzbiet, opartymi na podwójnych, połączonych ze sobą kolumienkach z obłymi bazami i czworobocznymi cokołami. Ich kapitele utworzono płaskie, profilowane, okazjonalnie zdobione płaskorzeźbionymi liśćmi. Po stronie północnej i południowej znajdowało się po dziesięć arkad, natomiast od wschodu i zachodu po dziewięć, z pojedynczą przyporą od strony wirydarza na osi każdej strony wirydarza.
W skrzydle wschodnim pierwszym pomieszczeniem od północy był kapitularz, miejsce codziennych zgromadzeń kanoników pod przewodnictwem przeora. W planie miał kształt czworoboku o wymiarach 6 x 6,3 metra, połączonego portalem z krużgankiem i pomieszczeniem na południu. Oprócz kapitularza skrzydło wschodnie mieściło dwa nieduże prostokątne pomieszczenie, a także nieco większą salę w narożniku na styku ze skrzydłem południowym, wielkości 6,3 x 4,3 metra. Mogły być one wykorzystywane do pracy kanoników, a jedno jako przedsionek przy wyjściu na wschodnią część klasztoru. Piętro skrzydła wschodniego z pewnością mieściło dormitorium, mające dostęp do wysuniętego ku wschodowi aneksu z latrynami. W skrzydle południowym na piętrze znajdował się refektarz, połączony ze spiżarniami w przyziemiu, które zajmowały dwunawowe pomieszczenie wielkości 9 x 6,5 metra, przykryte kolebką opartą na trzech filarach. Obok, w zachodniej części skrzydła południowego, funkcjonowały dwa pomieszczenia o wymiarach 4,3 x 5,5 metra i 5,5 x 5,5 metra, zapewne zajmowane przez kuchnię. Skrzydło zachodnie przepruto poprzecznym korytarzem furty wejściowej na teren klauzury. Na północ od niego w przyziemiu mieściła się duża sala wielkości 11,3 x 5 metrów, zapewne przeznaczona na klasztorne cellarium.
Po północnej stronie kościoła klasztornego znajdował się kamienny budynek na rzucie prostokąta o długości 9 metrów i wewnętrznej szerokości 5 metrów, początkowo wolnostojący, dostępny portalem osadzonym w ścianie południowej. Konstrukcja ta poprzedzała budowę transeptu, który został dostawiony w XVI wieku do południowo – zachodniego, rozebranego wówczas narożnika budynku. Prostokątny budynek stał w pewnej izolacji od kościoła i klauzury, mógł więc być przeznaczony na infirmerię lub kaplicę z której korzystali ludzie świeccy.
Stan obecny
Klasztor znajduje się dziś w stanie zakonserwowanej tak zwanej trwałej ruiny, poddanej renowacji i częściowej rekonstrukcji w latach 70-tych XX wieku. Wzmocniono wówczas wszystkie zachowane do tego czasu mury, a także odtworzono fragmenty zniszczone w niedalekiej przeszłości, takie jak przegroda lektorium, czy wschodnia ściana prezbiterium wraz z okazałym oknem maswerkowym, które uległy zawaleniu w 1918 roku (szczęśliwie materiał budowlany i detale architektoniczne nie zostały całkowicie zniszczone i po zebraniu posłużyły do rekonstrukcji, przy czym podobno jedynie dwóch elementów maswerku okiennego nie udało się odnaleźć). Choć klasztor zanikł zapewne już w połowie XVII wieku, niektóre jego części zostały przekształcone w okresie nowożytnym. Dotyczy to zwłaszcza reliktów ściany dzielącej transept, aneksu z piecem przy dawnym kapitularzu, czy ściany oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych najcenniejszym jest zachodni portal kościoła oraz zrekonstruowane okno wschodnie prezbiterium wraz z reliktami starszych zamurowanych otworów. Ciekawie prezentują się także fragmenty XV-wiecznych arkad krużganka, XVI-wieczne okno transeptu i jego arkada zwrócona ku nawie, czy dwa południowe okna prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Dolley M., Fanning T., Roche G., Excavations at Clontuskert Priory, Co. Galway, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, 76/1976.
Egan P.K., The Augustinian Priory of St. Mary Clontuskert O Many, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, Vol. 22, No. 1/2, 1946.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
The Parish of Clontuskert. Glimpses into its past, red. J.Molloy, Ballinasloe 2009.