Historia
Klasztor augustiańskich eremitów pod wezwaniem św. Mikołaja założony został w Clonmines z fundacji przedstawicieli rodu Kavanagh około 1317 roku, choć nie wykluczone, że do sprowadzenia braci i pierwszych prac budowlanych doszło nieco wcześniej, już na przełomie XIII i XIV wieku. Możliwe także, że początkowo klasztor zajmowany był przez zakonników dominikańskich, po których nieukończone i porzucone zabudowania przejęli na początku XIV wieku augustianie. Okres pierwszej fazy budowy klasztoru trwał do około połowy tamtego stulecia.
W 1385 roku świecki patronat nad klasztorem pełnił Nicholas Fitz Nicholas, który miał w tym okresie sfinansować rozbudowę i upiększenie domu zakonnego, a także obdarować braci ogrodem i działką miejską. Kolejne przebudowy i rozbudowy poszczególnych elementów klasztoru miały miejsce w późniejszych latach średniowiecza. Prawdopodbnie w XV wieku kościół klasztorny powiększono o wieżę, a mury zwieńczono w koronie ozdobnym krenelażem. Jeszcze później na terenie klasztoru rozbudowano wieżę bramną oraz wzniesiono w wieżę e murze obwodowym.
W trakcie kasacji z 1539 roku Nicholas Wadding, ostatni przeor augustianów z Clonmines, zrzekł się kościoła z wieżą, dormitorium, sali reprezentacyjnej, trzech komnat, kuchni, cmentarza i muru obwodowego z małą wieżą. W posiadaniu klasztoru było też wówczas 10 ogrodów, 4 działki z zabudową mieszkalną (ang. messuages) oraz oddawany w dzierżawę teren zwany Colyn’s Land, co wskazywałoby, że augustianie do samego końca pełnili funkcję ważnego posiadacza ziemskiego w mieście. Po rozwiązaniu zabudowania i majątek ziemski klasztoru w latach 1539-1548 zmienił właściciela co najmniej trzykrotnie. Ostatecznie w 1622 roku Clonmines zostało uznane za własność opactwa cysterskiego w irlandzkim Tintern, a w 1626 roku stanowiło majątek niejakiego sir Anthonego Colclougha z Tintern.
Architektura
Klasztor założony został nad zachodnim brzegiem rzeki Corock, w pobliżu jej ujścia do Zatoki Bannow na południu i połączenia z mniejszą rzeką Owenduff na północy. Pod budowę wybrano łagodnie opadający teren, pozbawiony większych przeszkód naturalnych za wyjątkiem wody i podmokłych, bagiennych terenów na zachodzie. Klasztor znajdował się w obrębie miasta, być może na działce uzyskanej w procesie osuszenia nadrzecznego terenu. W jego pobliżu przebiegała główna ulica miejska, będąca częścią szlaku między Waterford a Wexford. Klasztor mógł być też połączony z osadą Maudlintown na przeciwległym brzegu rzeki, za pomocą grobli zwanej Mnisią (ang. Friars Bank). Cały kompleks monastyczny o wymiarach około 60 x 60 metrów, z pewnością był bardzo widoczny dla wszystkich zbliżających się do miasta zarówno drogą lądową, jak i morską.
Największym i najważniejszym budynkiem klasztoru był kościół, stanowiący południową część założenia. Pierwotnie składał się on z pojedynczej nawy o długości 12,2 metrów i szerokości 7,2 metra, po stronie wschodniej połączonej z prostokątnym prezbiterium o tej samej szerokości i długości po przedłużeniu w drugiej połowie XIV wieku wynoszącej 15,5 metra. Na południu nawa główna sąsiadowała z wąską nawą boczną o wymiarach 12,2 x 2,8 metra. W XV wieku bryłę kościoła uzupełniła smukła czworoboczna wieża, tradycyjnie dla irlandzkich mendykantów wstawiona między nawę główną i prezbiterium, a właściwie wypełniająca wschodnią część nawy. Całość wzniesiona została z nieopracowanego i lekko obrobionego od strony lica kamienia, układanego bez zbytniego przywiązywania wagi do równych warstw. Do budowy używano granitu, piaskowca, kwarcytu i łupku, przy czym narożniki wzmacniano ciosami.
Nawa główna i nawa boczna przykryte były osobnymi dachami dwuspadowymi, osobny dach przykrywał też prezbiterium od czasu wstawienia wieży. Od zachodu nawę główną oświetlało duże ostrołuczne okno wypełnione trójdzielnym maswerkiem. Podobne okno znajdowało się na osi ściany wschodniej prezbiterium, przy czym oba mogły zostać wstawione na skutek przebudowy z drugiej połowy XIV wieku. Południowa elewacja prezbiterium była zdominowana przez trzy duże okna trójdzielne, z każdym otworem zamkniętym trójliściem, którego trzy płatki uformowano w ośle grzbiety, a środkowy nieco wywyższono ponad boczne. Cechą charakterystyczną tych okien były również umieszczone powyżej półkoliste łuki odciążające. Od północy prezbiterium doświetlało tylko jedno okno, przeprute blisko wschodniego narożnika. Pojedyncze okno trójdzielne w czworobocznym obramieniu znajdowało się we wschodniej części północnej ściany nawy głównej, gdzie zostało częściowo zablokowane po wstawieniu spiralnej klatki schodowej do przyziemia wieży. Tylko dwa okna znajdowały się w murach nawy bocznej: jedno w ścianie wschodniej i jedno we wschodniej części ściany południowej.
Wieża o zewnętrznych wymiarach 4,6 x 5,9 metra, wzniesiona została z bardziej zgrubnie opracowanego kamienia niż pozostała część kościoła. Wstawiono ją we wschodnią część nawy z którą nie została przewiązana. Początkowo składała się na każdej strony z wysokiej ostrołucznej arkady, nad którymi znajdowały się dwa piętra i poziom otwartej platformy chronionej blankowanym przedpiersiem, z lekko wysuniętymi wieżyczkami na północno – zachodnim i południowo – zachodnim narożniku. Najwyższe, przeznaczone na dzwony piętro, oddzielone było gzymsem kordonowym i oświetlane dwudzielnymi oknami z oślimi grzbietami i trójlistnymi zamknięciami. Niższe piętro ukryte już było pod dwuspadowymi dachami nawy i prezbiterium. Około XVI wieku do wieży wstawiono dodatkową kondygnację, poprzez zamurowanie górnych części arkad, wymurowanie sklepienia kolebkowego i utworzenie niższych arkad z mocno spłaszczonymi ostrołukami. Dostęp do nowego piętra możliwy był za pomocą spiralnych schodów i ostrołucznego, fazowanego portalu, które zostały wstawione w północną część przyziemia wieży.
We wnętrzu kościoła nawę od prezbiterium oddzielało lektorium, prawdopodobnie o formie drewnianej przegrody umieszczonej tuż przy podwieżowej arkadzie. Po bokach w ścianie północnej i południowej przyziemia wieży umieszczono pisciny, wskazujące na obecność bocznych ołtarzy. Nawę boczną oddzielono od nawy głównej rzędem czworobocznych filarów, tworzących podział na trzy przęsła. Ostrołuczne arkady wyprowadzono z filarów bez pośrednictwa kapiteli. Zostały sfazowane w ciągły sposób wraz z ciosowymi narożnikami filarów, przy czym fazowanie u podstawy filarów zakończono charakterystycznymi miniaturowymi dwuściennymi cokolikami, podobnymi do zastosowanych w nieco starszym opactwie Tintern w hrabstwie Wexford.
W prezbiterium w ścianie południowej znajdowała się potrójna wnęka na sedilia, uformowana podobnie jak sąsiednie trójdzielne okna. Trójliściem i dwuspadowym daszkiem zamknięto piscinę po stronie wschodniej ściany południowej. Pojedynczy wspornik z gniazdem znajdujący się 3,4 metra od wschodniego narożnika północnej ściany, osadzony na wysokości około 2 metrów od poziomu posadzki, służyć mógł jako podpora dla konstrukcji zasłaniającej wschodni koniec prezbiterium w okresie Wielkiego Postu i Męki Pańskiej lub dla wiszącej puszki nad głównym ołtarzem, powszechnego elementu późnośredniowiecznych kościołów w Anglii, Walii i anglo-normańskiej części Irlandii. Mniej więcej pośrodku północnej ściany prezbiterium znajdowała się płytka wnęka, prawdopodobnie przeznaczona na grobowiec patrona klasztoru lub dostojnika kościelnego. Ponadto w ścianie północnej i południowej prezbiterium znajdowały się portale, z których ten pierwszy prowadził do zabudowań klauzury, a drugi do skrajnej części klasztoru.
Do zewnętrznej ściany zachodniego końca południowej nawy bocznej nietypowo przylega brama, umożliwiająca dostęp do klasztoru. Początkowo składała się z niewielkiego czworobocznego budynku bramnego o wymiarach 4,7 x 4,4 metry, wtórnie powiększonego do formy wydłużonego na osi wschód – zachód budynku o wieżowej formie. W przyziemiu mieścił on sklepiony kolebką przejazd, nad którym znajdowały się trzy piętra. Komunikację pomiędzy kondygnacjami zapewniały spiralne schody osadzone w południowo – zachodniej części budowli, dostępne z pomieszczenia sąsiadującego z przejazdem, ale z nim bezpośrednio nie połączonego. Po zachodniej stronie budynku bramnego znajdować się mogły dalsze pomieszczenia, przypuszczalnie przeznaczone dla gości klasztoru, którzy nie mieli wstępu na teren klauzury.
Teren klasztorny od strony lądu zabezpieczony był kamiennym murem o grubości około 0,7 metra. W jego północno – zachodnim narożniku znajdowała się czworoboczna wieża o wymiarach 4,3 x 4,1 metra, chroniąca umieszczoną na południe od niej furtę. Od strony wschodniej wieża otwarta została w przyziemiu wysoką ostrołuczną arkadą. Arkada ta sięgała drugiej kondygnacji, przykrytej sklepieniem kolebkowym. Dostęp do piętra nad sklepieniem możliwy był portalem południowym i schodami dostawionymi do muru obwodowego klasztoru. Na kolejne dwie kondygnacje prowadziła już wewnętrzna spiralna klatka schodowa, zakończona nadbudowaną w narożniku czworoboczną wieżyczką strażniczo – obserwacyjną. Zarówno wieżyczkę, jak i samą wieżę, wieńczyło przedpiersie. Oświetlenie wieży zapewniały prosto wykonane prostokątne okna ze sfazowanymi, utworzonymi z ciosów obramieniami, znajdujące się w każdej z elewacji. Podobne okna umieszczono na wyższych piętrach bramy przy kościele, co wskazywałoby, że powstały w zbliżonej fazie budowy.
Stan obecny
Obecnie pozostałości klasztoru obejmują XIV-wieczne prezbiterium kościoła, nawę boczną boczną wraz z piętrowym budynkiem bramnym, XV-wieczną wieżę kościelną, a także leżący w pewnym oddaleniu od kościoła fragment muru o długości 9,5 metra i kolejny około 11 metrowy odcinek muru wraz z narożną czworoboczną wieżą, prawdopodobnie stanowiącą część obwodowych fortyfikacji klasztoru. Nie ma widocznych gołym okiem śladów po zabudowaniach klauzury, a nawa kościoła uległa prawie całkowitej degradacji, ale zachowane elementy klasztoru są dziś zabytkiem wyjątkowym ze względu na brak nowożytnych przekształceń, spowodowanych wyludnieniem i porzuceniem miasta w XVI/XVII wieku. Cały obszar zanikłej osady znajduje się dziś na prywatnych gruntach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bradley J., King H., Urban Archaeological Survey, Part XI, County Wexford, [b.m.w.] 1990.
De Volder A., Murphy P., Clonmines Friary Preliminary Report, [b.m.w.] 2014.
Martin F.X., The Augustian Friaries in Pre-reformation Ireland, „Augustiniana”, 6/1956.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.