Historia
Osada Clonmel prawdopodobnie funkcjonowała już pod koniec XII wieku. W latach 1205-1206 przyznana została wraz z okolicznymi dobrami ziemskimi Williamowi de Burgo, którego syn Richard prawdopodobnie założył miasto. Najstarsze wzmianki o Clonmel jako o mieście odnotowane zostały w królewskich księgach z lat 1211-1212. W 1225 roku król Henryk III przyznał Richardowi prawo do organizowania dorocznego jarmarku, zaś w 1265 roku Clonmel stało się własnością Ortho de Grandisona, który pełnił odtąd urząd szeryfa. W 1298 roku mieszczanom z Clonmel i Ortho de Grandisonowi przyznany został od Edwarda I pierwszy przywilej, mający na celu wsparcie budowy kamiennych murów obronnych (ang. murage grant). Zezwalał on na pobieranie podatków w celu pokrycia kosztownej inwestycji. Obowiązywał przez dziesięć lat i był podobny w postanowieniach do przywileju obowiązującego wówczas w Dublinie.
W ciągu XIV wieku miasto otrzymało szereg podobnie krótkoterminowych przywilejów, z których niektóre wspominały funkcjonujący już kamienny mur obronny. Nadawane były w 1316, 1319, 1356, 1364 i 1409 roku. Te późniejsze zapewne odnosiły się już do napraw i konserwacji obwarowań, a także prac modernizacyjnych i rozbudowy, gdyż przywilej króla Henryka V z lat 1413-1422 odnosił się do „ostatnio zbudowanych wielkich murów, wież i fortyfikacji”. Ponadto w 1355 roku Clonmel uzyskało d Edwarda III królewskie pozwolenie na budowę murowanego mostu na rzece Suir. W 1463 roku earl Ormond nadał mieszczanom przywilej podatkowy, pod warunkiem, że dochody zostaną przeznaczone na pilną opiekę nad południową bramą, naprawę mostu i murów miasta.
Miasto szybko się rozwijało i otrzymywało liczne prawa, gdyż od 1328 roku było siedzibą tak zwanego palatynatu hrabstwa Tipperary, obszaru administracyjnego kontrolowanego przez earlów Ormond, a od 1338 roku przez Fitzgeraldów, earlów Desmond. Te dwie rodziny należały do najpotężniejszych w średniowiecznej Irlandii, co niewątpliwie dodawało miastu znaczenia. W 1531 roku Clonmel ostatecznie przeszło w ręce rodu Butlerów z Ormond jako część posagu panny młodej z rodziny Fitzgeraldów. W Clonmel nigdy nie zbudowano żadnego zamku, ale jego właściciele posiadali majątek w niewielkiej odległości od miasta. Jako centrum administracyjne i handlowo – targowe na ważnych szlakach lądowych i rzecznych, Clonmel przez całe średniowiecze stanowiło jeden z kluczowych ośrodków miejskich w Tipperary.
W pierwszej połowie XVII wieku średniowieczne mury obronne w większości europejskich miast były już przestarzałe. Jednak gdy w 1650 roku angielskie wojska Olivera Cromwella obległy miasto, nawet pomimo użycia nowożytnej artylerii, nie zdołały zdobyć Clonmel. W trakcie miesięcznego ostrzału obwarowania zostały poważnie uszkodzone, zwłaszcza na odcinku północnym. W latach 90-tych XVII stulecia, pod rządami Wilhelma III Orańskiego, fragment ten miał zostać odbudowany, a ponadto miasto wzmocniono systemem nowożytnych fortyfikacji bastionowych. Ostatecznie jednak w XVIII wieku całe obwarowania miejskie Clonmel popadły w zaniedbanie i zaczęły ulegać stopniowym rozbiórkom. Jako jeden z pierwszych usunięty został odcinek południowy muru, rozebrany około 1756 roku w celu zrobienia miejsca na zabudowania nabrzeża rzeki Suir. W XIX stuleciu rozbiórkom uległy także pozostałe fragmenty muru obronnego, za wyjątkiem odcinka otaczającego kościół parafialny.
Architektura
Clonmel założone zostało przy głównym szlaku z Dublinu do Cork i z Limerick do Waterford, na północnym brzegu Suir i jej licznych rozgałęzień, omijających większe i mniejsze rzeczne wyspy. Obszar miasta był stosunkowo płaski, o różnicach wysokości dochodzących najwyżej do kilku metrów między terenem nadbrzeżnym a północną częścią Clonmel. Mur miejski objął około 14 ha powierzchni, w planie zajmując z grubsza prostokątną formę z występem w zachodniej części północnego odcinka, mającym na celu objęcie kościoła parafialnego. Niewielkie nieregularności miały też odcinki wschodni i zachodni. Długość obwodu obronnego wynosiła około 1500 metrów, z czego 450 metrów przypadało na część nadrzeczną. Clonmel nie miało uliczki podmurnej, co wynikało ze słabo rozwiniętej zabudowy, w średniowieczu skupiającej się przede wszystkim przy głównych ulicach. Rozległe tereny po wewnętrznej stronie muru miejskiego użytkowane były jako sady i ogrody, częściowo w posiadaniu instytucji kościelnych (fara w narożniku północno – zachodnim, klasztor franciszkański w narożniku południowo – wschodnim).
Miejski mur obronny Clonmel od strony zewnętrznej poprzedzony był rowem suchej fosy o szerokości co najmniej 5,5 metra, a od strony wewnętrznej posadowiony na ziemnym wale. Taką konstrukcję miały obwarowania od strony wschodniej i zachodniej. Wzdłuż odcinka zwróconego ku rzece Suir, rów fosy był zbędny. Nie ma także pewności czy sucha fosa przebiegała przed murem po stronie północnej. Kurtyny miały grubość od 0,9 metra po najlepiej chronionej naturalnymi warunkami terenu stronie południowej, po około 1,8-1,9 metra w pobliżu południowo – wschodniego narożnika miasta. W północno – wschodniej części miasta mur miał około 1,7-2 metry grubości. Mur w północno – zachodnim narożniku miasta wyróżniał się konstrukcją, gdyż od strony wewnętrznej jego chodnik straży osadzony był na rzędzie ostrołucznych arkad. Zmniejszały one grubość kurtyn, ale pozwalały zaoszczędzić materiału budowlanego i zmniejszyć koszty prac budowlanych. Chodnik straży chroniony był blankowanym przedpiersiem.
Obwód muru miejskiego Clonmel wzmacniało od 7 do 10 baszt. Aż pięć z nich zabezpieczało narożniki miasta: dwa zachodnie, dwa wschodnie i jeden północny przy występie wokół kościoła parafialnego. Kolejne dwie baszty umieszczone były pomiędzy równymi kurtynami na odcinku zachodnim i północnym, również w bliskości fary. Być może basztami wzmocniony był także odcinek w pobliżu bramy Wodnej i portu. Wszystkie baszty były czworoboczne, niektóre nieregularne w planie, za wyjątkiem dwóch narożnych wschodnich, zbudowanych na rzucie zbliżonym do koła o średnicy około 7 metrów. Jako pierwsze prawdopodobnie zbudowane zostały baszty narożne, wzmacniające najbardziej zagrożone fragmenty obwarowań.
Część z baszt powstawała na skutek etapowej rozbudowy. Zachodnia przy kościele farnym pierwotnie była niską, wysuniętą w przedpole budowlą z otworami strzeleckimi w podsklepionym przyziemiu i platformą bojową nieznacznie wyniesioną ponad poziom chodników straży sąsiednich kurtyn muru obronnego. Była to baszta wykuszowa, otwarta od strony miasta. W drugim etapie, około drugiej połowy XV wieku lub w pierwszej połowie XVI wieku, mury baszty pogrubiono, wyposażono w zaoblone narożniki i nadbudowano o sklepione piętro i nową otwartą platformę bojową z blankowanym przedpiersiem. Podobnie rozbudowana została baszta północna przy kościele farnym, lecz jej pierwotne wąskie sklepienie w przyziemiu zostało poszerzone na bardzo wczesnym etapie, aby zapewnić większą platformę nad nim i lepszą ochronę stanowisk strzeleckich poniżej. W trzecim etapie baszta północna została nadbudowana o dodatkowe piętro i zamknięta tylną ścianą, która znalazła się poza zasięgiem sklepienia przyziemia, tworząc od strony zewnętrznej uskok muru. Powyżej odsadzki mury obwodowe baszty zaokrąglono w narożnikach. Podobnie jak w baszcie zachodniej, piętro baszty północnej doświetlono od strony miasta późnogotyckim oknem zamkniętym łukiem w ośli grzbiet.
Do miasta prowadziło pięć bram oraz co najmniej jedna mniejsza furta. Dwie główne bramy znajdowały się na wylocie najważniejszej ulicy przebiegającej przez miasto równolegle do rzeki na osi wschód – zachód, a więc łączącej się z traktem Waterford – Limerick. Brama północna znajdowała się na zakończeniu kolejnej ważnej ulicy miejskiej, na południu zakończonej bramą Wodną wiodącą do portu. Obie usytuowane były we wschodniej części miasta. Na południe skierowana była jeszcze brama Mostowa w zachodniej części Clonmel, umieszczona tuż przed mostem wiodącym na rzeczną wyspę i dalej na trakt przez góry Comeragh ku Dungarvan. Mniej ważna furta znajdowała się w pobliżu kościoła parafialnego. Główne bramy miały formę czworobocznych wież lub budynków z przejazdami w przyziemiu. Miały do czterech kondygnacji wysokości, ze zwieńczeniami w postaci blankowanego krenelażu zabezpieczającego niezadaszony chodnik straży.
Stan obecny
Do czasów obecnych zachował się północno – zachodni fragment dawnego obwodu obronnego miasta, otaczający z dwóch stron przykościelny cmentarz. Mniejsze fragmenty dostrzec można w innych częściach miasta, gdzie zostały wtopione we współczesną zabudowę. Oba odcinki północno – zachodnie mają po około 150 metrów, a w ich długości znajdują się trzy baszty oraz przyziemie czwartej baszty. Korona kurtyn częściowo uległa zanikowi lub została zrekonstruowana. Krótki odcinek oryginalnego przedpiersia można znaleźć obok północnej baszty, gdzie pośredniowieczne schody na zewnątrz muru usztywniły starą konstrukcję. Krenelaż jest tam reprezentowany przez trzy lub cztery zamurowane otwory między wystającymi merlonami. Żaden z nich nie wydaje się mieć charakterystycznej schodkowej formy typowej dla późnośredniowiecznych irlandzkimi krenelaży, ale najwyższe partie mogły zostać usunięte, gdy przerwy między nimi zostały zablokowane. Narożna baszta północno – zachodnia jest częściowo przebudowana, gdyż od XVII do XIX wieku służyła za magazyn. Widoczna dziś wieża bramy zachodniej jest w całości kreacją z pierwszej połowy XIX wieku, wzniesioną na miejscu bramy średniowiecznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avril T., The walled towns of Ireland, Dublin 1992.
Clonmel Town Walls, Conservation and Management Plan, red. M.Quinlan, Dublin 2009.
Greene S., The medieval walled Towns of Tipperary, Clonmel 2022.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.