Historia
Kościół parafialny w Clonmel po raz pierwszy odnotowany został w przekazach pisemnych w 1228 roku, kiedy kazanie głosił w nim Stephen of Lexington, cysterski mnich, reformator, późniejszy opat Clairvaux. Fundatorem świątyni miał być na początku XIII wieku William de Burgo lub jego syn Richard de Burgo, członkowie jednego z największych okolicznych rodów anglo-normańskiego pochodzenia. Z tego powodu kościół farny Clonmel od początku był blisko związany z klasztorem augustiańskim w Athassel, inną z fundacji rodziny de Burgo. Przeorowie augustiańscy aż do czasów reformacji nominalnie byli proboszczami w Clonmel i wyznaczali miejscowych wikarych. Prawdopodbnie angażowali się w działania budowlane z końca XIV wieku, gdy na miejscu pierwotnej świątyni zaczęto wznosić nowy większy kościół gotycki.
Podczas reformacji majątek klasztoru z Athassel przejęty został przez Thomasa, earla Ormond, choć nie objął on patronatem kościoła w Clonmel. Najwcześniejsza dzierżawa plebani odnotowana została w 1551 roku, kiedy to na 21 lat otrzymał ją niejaki Bartholomew Cusack. Podobne umowy zostały zawarte w 1570, 1582 i 1596 roku. W czasie dzierżawy Bartholomew Cusacka kościół zaczął być wykorzystywany przez protestantów. W 1605 roku dokumenty królewskie przyznały kolejną dzierżawę plebani wicehrabiemu Tullophelim, po którym prawo patronatu dzierżył Hugh Gore.
W okresie nowożytnym kościół unikał większych przekształceń architektonicznych do początku XIX wieku. W 1803 roku skrócono prezbiterium oraz podwyższono wieżę i dobudowano zachodni przedsionek. Następnie w 1857 roku architekt Joseph Welland dokonał kolejnej gruntownej przebudowy, w trakcie której między innymi odnowiony został korpus nawowy. W 1864 roku syn Wellanda dobudował północne ramię transeptu.
Architektura
Kościół parafialny Clonmel usytuowano w północno – zachodnim narożniku miasta, wewnątrz miejskich murów obronnych, ale z dala od głównej ulicy i placu rynkowego. Z tego powodu mógł on być otoczony własnym obwodem obronnym drewniano – ziemnych fortyfikacji, nim na przełomie XIII i XIV wieku ufundowano kamienne mury obronne wokół całego miasta. W Clonmel zastosowano często spotykany w średniowiecznych miastach układ z położeniem kościoła farnego i klasztoru mendykanckiego w dwóch przeciwległych narożnikach miasta, choć umiejscowienie fary daleko od placu rynkowego należało do rozwiązań niecodziennych.
Pod koniec XIV wieku kościół uzyskał formę trójnawowej bazyliki o długości korpusu nieco ponad 29 metrów, zamkniętej na wschodzie prostokątnym prezbiterium o długości 15 metrów, co dawało całkowitą długość około 45 metrów. Nawa główna miała około 7 metrów szerokości, natomiast nawy boczne były bardzo wąskie, każda o szerokości około 2,7 metra. Nawa północna była pięcioprzęsłowa, o jedno przęsło dłuższa od nawy południowej, której wschodnie przęsło zajęła czworoboczna w planie wieża. Było to nietypowe miejsce dla wież w kościołach gotyckich, bardziej charakterystyczne w sakralnych budowlach romańskich. Być może pierwotnie jej miejsce zajmowało południowe ramię transeptu, które po pewnych czasie podwyższono.
W XV wieku po północnej stronie prezbiterium wzniesiony został czworoboczny dom plebana o formie zbliżonej do przysadzistej wieży mieszkalnej. Zbudowano go z nieopracowanego kamienia o różnorodnej wielkości, układanego bez zachowania równych warstw, z narożnikami wzmocnionymi ciosami. Budynek w przyziemiu wzmocniony został grubymi ścianami o pochyłych elewacjach. Wejście z zewnątrz znajdowało się w ostrołucznym portalu w ścianie północnej. Pierwotnie na poziomie przyziemia prawdopodobnie funkcjonowały jedynie proste otwory szczelinowe, ewentualnie większe okno znajdowało się w elewacji wschodniej. Piętro doświetlane było dwudzielnymi oknami z zamknięciami w tak zwane ośle grzbiety. W koronie muru poprowadzono dookolny chodnik straży, ukryty za osadzonym na wspornikach przedpiersiu.
Stan obecny
Obecna forma kościoła jest wynikiem wielu faz budowy i nowożytnych przekształceń prowadzonych aż do drugiej połowy XIX wieku. Dzisiejszy kościół ma krótsze prezbiterium o prawie 9 metrów w stosunku do stanu z końca XIV wieku, od strony zachodniej znajduje się nowożytny aneks, zbudowany częściowo z materiału budowlanego z rozebranej kaplicy pogrzebowej, od północy dostawione jest XIX-wieczne ramię transeptu, a ponadto w całości neogotycka jest górna część wieży z dużymi oknami ostrołucznymi. Ściany kościoła są znacznie przemurowane lub przelicowane. Oryginalnymi średniowiecznymi detalami architektonicznymi są jedynie duże późnogotyckie okna zachodnie i wschodnie (to drugie przeniesione do nowej ściany po skróceniu prezbiterium), arkada tęczy oraz trójdzielne okno zachodniego aneksu, które niegdyś należało do gotyckiej kaplicy. Cennym zabytkiem jest wolnostojąca dziś zakrystia, czyli pierwotny wieżowy dom miejscowego plebana, przypominający nieco zredukowaną wieżę mieszkalną świeckiego feudała.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Morrissey J.F., Clonmel, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Fifth Series, Vol. 39, No. 3/1909.
Salter M., Medieval churches of Ireland, Malvern 2009.
William B., History of Clonmel, Waterford 1907.