Historia
Wczesnośredniowieczny kompleks monastyczny założony został w Clonmacnoise (gael. Cluain Mhic Nóis) przed połową VI wieku przez świętego Ciarána. Zmarł on w młodym wieku w 549 roku, być może na wielką zarazę przywleczoną do Irlandii z Konstantynopola, przed śmiercią radząc współbraciom, aby szukali odosobnionych miejsc i aby porzucili jego szczątki. Fundator musiał być osobą charyzmatyczną, gdyż klasztor szybko rozkwitł, już sto lat później stając się jednym z ważniejszych w Irlandii ośrodków nauki, sztuki i duchowości, rywalizującym nawet z samym Armagh. Zapewne duże znaczenie dla rozwoju klasztoru miało usytuowanie na skrzyżowaniu szlaków handlowo – komunikacyjnych, gdzie płynąca z północy na południe rzeka Shannon, przecinała Sige Mor, jedną z głównych dróg na osi wschód – zachód. Ponadto w rozwoju Clonmacnoise pomagać musiała ekspansja militarna, o czym świadczyły wzmianki pisemne opisujace krwawe bitwy, toczone w 760 roku z klasztorem w Birr i w 764 roku z klasztorem w Durrow.
Od chwili założenia klasztor znajdował się pod patronatem królów Connacht, którzy dzięki sprawowaniu ochrony nad mnichami, zapewniali sobie możliwość pochówków na terenie klasztoru. Pierwszym odnotowanym królem pochowanym w Clonmacnoise był Guaire Aidne w drugiej połowie VII wieku. W VIII stuleciu w Clonmacnoise zmarł król Indrechtach, który zapewne także został pochowany w klasztorze. Najpewniej każdy kolejny władca, mający ambicję do kontrolowania całej prowincji Connacht, musiał obejmować patronatem kościół i klasztor w Clonmacnoise, cieszący się już wówczas ogromną estymą. Protekcja królów nie zawsze była jednak skuteczna, gdyż w okresie między 815 a 846 roku klasztor został co najmniej dziewięciokrotnie spustoszony najazdami, a jego drewniane zabudowania były kilkukrotnie palone. Tylko dwa z tych najazdów, w 842 i 845 roku, przeprowadzone zostały przez wikingów. Pozostałe były dziełem Irlandczyków, zwłaszcza króla Munsteru, Feidlimida mac Crimthainna, próbującego narzucić swojego kandydata na opata.
Przed połową IX wieku patronat nad klasztorem przeszedł na władców z dynastii Clann Cholmáin. Począwszy od Máelsechnailla mac Máelruanaida, który po raz pierwszy zyskał na znaczeniu w 846 roku, Clann Cholmáinn byli protektorami klasztoru aż do początku XI wieku. Oprócz Máelsechnailla, jego żona Flann, jego syn Flann Sinna i jego córki Ligach i Muirgal mieli umierać lub być chowani w Clonmacnoise. Ani za rządów Máelsechnailla mac Máelruanaida w latach 846-862, ani za długiego panowania Flanna Sinna w latach 879-916, klasztor nie był plądrowany, czy też palony, przeżywając okres prosperity. Według Chronicum Scotorum, za Flanna Sinna i opata Colmána Conailleacha, sprawującego władzę nad Clonmacnoise i Clonard, w 909 roku wzniesiona miała zostać murowana świątynia klasztorna, „daimhliag mor”, czyli wielki kamienny kościół. Dzięki zastosowaniu kamienia, uniknął on zniszczenia w trakcie wielkiego pożaru klasztoru z 1074 lub 1077 roku. Obrabowywano go natomiast z kosztowności w 1095, 1106 i 1129 roku. W międzyczasie w 1124 roku ukończona została cylindryczna wieża klasztorna, ufundowana przez Toirdealbacha Ua Conchobaira i wzniesiona podczas urzędowania opata Gillachrista Ua Maoileoina. Już w 1135 roku miała ona zostać uderzona w trakcie burzy piorunem, co wymusiło późniejszą przebudowę jej zwieńczenia. Budowa wieży oraz kilka innych donacji dla klasztoru wskazywałyby, że od początku XII wieku znajdował się on pod patronatem dynastii Ua Conchobair, której wszyscy XII-wieczni królowie zostali pochowani w Clonmacnoise. Był to okres znacznego dobrobytu. W tym czasie oprócz warsztatów budowlanych w klasztorze słynne stało się klasztorne skryptorium, które wydało Roczniki Tigernach, Chronicon Scottorum, Roczniki Clonmacnoise, księgę Dun Cow oraz zbiór annałów i genealogii.
Na synodzie w Rathbreasail w 1111 roku na terenie Irlandii ustanowionych zostało kilkadziesiąt biskupstw. Clonmacnoise co prawda nie zostało początkowo wzięte pod uwagę, ale już kilka miesięcy później na synodzie w Uisneach główny kościół klasztorny z Clonmacnoise ustanowiono katedrą dla regionu zachodniej części Meath. Prawdopodobnie było to usankcjonowaniem starej tradycji, bowiem już od końca IX wieku w Clonmacnoise odnotowywani byli biskupi, być może jeszcze bez zdefiniowanej terytorialnie jurysdykcji. Ponadto w XII wieku pod patronatem Turlougha O’Conora do Clonmacnoise mogli zostać sprowadzeni augustiańscy kanonicy, a Derbforgaill, córka króla Mide, Murchada Ua Máela Sechlainna, patronowała w 1167 roku przebudowie kościoła św. Marii dla zakonnic z francuskiego Arrouaise. Żeński konwent osiadł w bliskiej odległości od starego klasztoru, przy wiodącej do niego pielgrzymiej drodze.
Pod koniec XII stulecia do Irlandii przybyli Anglo-Normanowie, próbujący zbrojnie zająć całą wyspę. Klasztor początkowo był postrzegany jako leżący poza terytorium przyznanym Hughowi de Lacy, ale został przez niego dwukrotnie napadnięty. Clonmacnoise po raz pierwszy najechane zostało w 1178 roku. Rok później przez zbrojnych Hugha de Lacy spalonych miało zostać 105 domostw oraz zagrabione całe bydło i liczne kosztowności. Na początku XIII wieku kilku anglo-normańskich lordów, w szczególności William de Burgh, było w stanie wykorzystać podziały sukcesyjne królestwa Connacht i dokonać penetracji prowincji. W 1205 roku znaczne spustoszenia poczynił najazd Williama de Burgh, w trakcie którego zniszczony miał zostać między innymi katedralny ołtarz ufundowany przez Máelsechnailla mac Domnailla, ostatniego króla z dynastii Clann Cholmáinn. Kilkanaście lat po najeździe, Clonmacnoise ostatecznie zostało wchłonięte przez anglo-normańską strefę wpływów. Athlone stało się głównym punktem przeprawy przez rzekę Shannon, osadnictwo przesunęło się w górę rzeki, a klasztor zaczął stopniowo tracić na znaczeniu.
Pod koniec XIII wieku klasztor i sąsiednia osada w znacznym stopniu wyludniły się, co doprowadziło do porzucenia części budynków. Miejscowa diecezja była niewielka i zubożona, nie stać więc jej było na utrzymywanie wyjątkowo licznych kościołów i kaplic na terenie klasztoru, choć jeszcze w XV wieku katedra została przebudowana i udekorowana, między innymi późnogotyckim bogato zdobionym portalem wejściowym. Prace te zapewne sfinansował bogaty klan MacCoghlanów, który pod koniec średniowiecza zdominował biskupie sukcesje oraz przejął dochody biskupstwa. Niestety w 1552 roku, w ramach działań reformacyjnych Henryka VIIII, osada została doszczętnie złupiona przez angielskich żołnierzy z Athlone. Między innymi wywieźli oni dzwony z dużej wieży klasztornej, zabrali wszystkie księgi, kościelne precjoza i wszelki majątek ruchomy. Wkrótce potem diecezję włączono do biskupstwa Meath. W 1621 roku biskup James Ussher wspomniał, że w Clonmacnoise zadaszone były jedynie dwa kościoły. W latach 80-tych XVII wieku z fundacji Edmunda Dowlinga of Clondalare przebudowano i powiększono kościół nazwany jego imieniem, a w połowie XVIII wieku wyremontowano kościół Connora, celem przeznaczenia go dla społeczności skupionej w Kościele Irlandzkim. Pozostałe budowle sakralne pozostawiono w ruinie.
Architektura
Klasztor Clonmacnoise założony został na wywyższeniu terenu ponad zakolem rzeki Shannon, która zapewniała szybką i bezpieczną komunikację oraz ochronę od strony północnej i zachodniej. Wywyższenie terenu miało formę ozu, czyli stosunkowo nisko położonego, ale silnie wydłużonego grzbietu, składającego się z piasku, żwiru i głazów, osadzonych przez wodę płynącą niegdyś pod lodowcem. Oz z Clonmacnoise utworzony został jako jeden z wielu grzbietów, jakie pokryły całą środkową część Irlandii i utworzyły rozległy system pagórków (gael. Eiscir Riada). Jego stoki od południa i wschodu oddzieliły teren klasztoru od rozległych bagien i wrzosowisk, pośród których we wczesnym średniowieczu zapewne rosły jeszcze lasy, a od północy i zachodu od żyznej, ale narażonej na okresowe podtopienia doliny zalewowej Shannon.
Najstarsze zabudowania monastyczne składać się mogły z okrągłych w planie chat, wykonanych z wierzbowej lub leszczynowej plecionki, oblepionych gliną i przykrytych dachami z darni oraz słomy. Z czasem powstać musiały większe pomieszczenia w których gromadzić się mogła wspólnota mnichów, czy to służące do spożywania posiłków (refektarz), czy przeprowadzania narad (kapitularz). Z pewnością osobne pomieszczenie zajmowało działające co najmniej od VIII wieku skryptorium oraz poświadczona od IX wieku szkoła. Najważniejszą budowlą był kościół, początkowo zapewne wykonany również z lekkich materiałów, usytuowany w jednym z najwyższych punktów terenu. Obok niego szybko powstały mniejsze oratoria i kaplice. Całość mogła być otoczona ziemnym niskim wałem (łac. vallum) i niezbyt głębokim przekopem o nieregularnym, dostosowanym do formy terenu kształcie. Wał i fosa tradycyjnie odgradzały sakralno – klasztorną część założenia od zabudowań o funkcjach gospodarczych, rzemieślniczych i mieszkalnych dla okolicznej ludności. Zabudowania podzielone były na okręgi – triany, według przekazów pisanych posiadające własne bramy i połączone ulicami, tworzące rodzaj klasztornego miasta.
Główny i zarazem największy kościół klasztoru, w XII wieku podniesiony do rangi katedry, początkowo był jednoprzestrzenną budowlą na rzucie prostokąta o wymiarach 18,8 x 10,7 metra, wykonaną z żółto-brązowego piaskowca. Wiele kamieni było dość małych i nieobrobionych, większe opracowywano do formy podłużnych i płaskich bloków. Cechą wyróżniającą budynek były nieliczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Gdy prace budowlane ukończono, belki zostały odcięte albo wyciągnięte, a powstałe otwory z grubsza zablokowane małymi kamieniami lub zatynkowane. Ściany wzdłużne wyposażono w anty, czyli mury o grubości 0,9 metra, wysunięte przed krótsze elewacje o 0,7 metra. Przypominały one przypory lub pilastry, ale ich zadaniem było podtrzymywanie konstrukcji dachu, a nie wzmacnianie murów obwodowych. Otwory okienne zapewne były niewielkich rozmiarów i nieliczne. Wejście prowadzić mogło do środka od zachodu. Pierwotnie znajdowało się ono dokładnie na osi budynku.
Prawdopodbnie na początku XIII wieku główne wejście do katedry zostało wymienione na nowy portal wczesnogotycki, osadzony dokładnie w tym samym miejscu co pierwotny. Utworzono ostrołucznie zamknięte obramienie złożone z pięciu uskoków, z których najbardziej zewnętrznym była para kolumienek wysuniętych przed lico fasady katedry. Dekoracja portalu ograniczała się do płaskorzeźbionych kapiteli kielichowych z profilowanymi gzymsami oraz profilowania zewnętrznej archiwolty. Większość kamieniarki wykonana została z wapienia, ale kapitele i niektóre klińce łuku utworzono z piaskowca. W okresie późnego gotyku bazy kolumienek wymieniono na nowe, pokryte delikatnie rzeźbionymi motywami roślinnymi.
Prawdopodobnie w XIII wieku do południowej ściany katedry dobudowano zakrystię lub kapitularz, czworoboczny aneks o wymiarach wnętrza 5,3 x 3,7 metra. Była to konstrukcja jednokondygnacyjna, przykryta dachem z kalenicą na osi północ – południe. Jej oświetlenie zapewniały od wschodu i południa pojedyncze lancetowate, wąskie i wysokie okna wczesnogotyckie. Wejście wiodło wyłącznie z kościoła, poprzez ostrołuczny portal ze sfazowaną archiwoltą osadzoną na profilowanych impostach, ujętą profilowanym gzymsem. Prawdopodobnie wraz z budową aneksu podwyższono mury katedry i obniżono nachylenie jej dachu, który początkowo, jak w znacznej ilości budowli przedromańskich, musiał być stromy.
W trzecim etapie budowlanym z około przełomu XIII i XIV wieku, rozebrana została południowa ściana katedry włącznie z dwoma antami, a nową wzniesiono przy użyciu piaskowca i wapienia około 2 metry dalej na północy. Wnętrze nawy uległo więc zwężeniu, natomiast powiększona została nieco zakrystia. W nowym murze południowym również utworzono anty, aby pasowały do dwóch zachowanych w ścianie północnej, lecz różniły się one odtąd rodzajem użytego materiału budowlanego. W nowej ścianie utworzono otwory maczulcowe, choć w przeciwieństwie do otworów z pierwszej fazy, nie przepruto ich na wylot. W zachodniej części ściany południowej osadzono prosty portal wejściowy z dwuspadowym zamknięciem. W zakrystii w nowej ścianie osadzono przeniesiony stary portal. Bezpośrednio na wschód od tego wejścia umieszczono sedilia w postaci dwóch ostrołucznych wnęk, a jeszcze dalej osadzone pod oknem wnękę ścienną i piscinę.
Ostatnia gruntowna przebudowa katedry miała miejsce około połowy XV wieku. W zachodnią część ściany północnej wmurowany został wówczas bogato dekorowany ostrołuczny portal, flankowany dwoma płaskorzeźbionymi sterczynami na których osadzono profilowany gzyms. We wnętrzu katedry we wschodniej części utworzono kamienny baldachim, przykryty sklepieniem krzyżowym o szerokości trzech przęseł i głębokości dwóch przęseł. Podtrzymywały go cztery wolnostojące kolumny i osiem przyściennych półfilarów. Powyżej umieszczono na piętrze pomieszczenie, oświetlane przez małe okna od północy i południa. Podsklepiona została także zakrystia, nad którą nadbudowano piętro, dostępne przez wysoko osadzony portal na północnym krańcu zachodniej ściany zakrystii, do którego prowadzić mogły zewnętrzne drewniane schody. Komnata nad zakrystią wyposażona była w kominek w południowej ścianie szczytowej, z którego dym ulatywał przez ośmioboczny komin ze stożkowym zadaszeniem i bocznymi otworami. Z komnaty dostać się można było do pomieszczenia nad przyziemiem katedry.
W bliskiej odległości od katedry, po jej południowej stronie, wzniesiony został kościół Dowlinga. Początkowo było to przedromańskie salowe oratorium o wewnętrznych wymiarach 3,4 x 4,8 metra, zbudowane z dużych głazów wapiennych, układanych bez przywiązywania zbytniej wagi do regularnych warstw. Budynek z obu krótszych stron wyposażony był w płytkie anty o grubości 0,6 metra, wysunięte przed krótsze elewacje zaledwie na 0,25 metra (tak niewielkie wysunięcie mogłoby wskazywać na nieco późniejszą datę powstania kościoła Dowlinga od innych budowli z głębokimi antami). Ściany oratorium były wysokie, gdyż w kościołach z antami trójkątne części szczytów zazwyczaj wznosiły się od wewnętrznych powierzchni ścian bocznych, aby umożliwić przeniesienie konstrukcji dachu bezpośrednio nad szczyty. Od wschodu kościół oświetlało niewielkie okno z zaoblonym zamknięciem i wewnętrznym rozglifieniem. Co najmniej jedno szczelinowe okno znajdowało się w ścianie południowej, natomiast wejście prawdopodobnie wiodło od zachodu.
W zachodniej części klasztoru w pierwszej ćwierci XII wieku wzniesiona została okazała cylindryczna wieża, zbudowana na planie koła o średnicy 5,6 metra i wysokości być może sięgającej nawet około 30-35 metrów (wskazywałaby na to bardzo duża średnica, w całej Irlandii mniejsza jedynie od wieży w Kilmacduagh). Wykonana została z dokładnie opracowanych ciosów wapienia, układanych w regularne warstwy i łączonych zaprawą, o nieco zróżnicowanych wysokościach w poszczególnych warstwach. U podstawy wieży utworzono niski cokół z prostym uskokiem muru. Wejście osadzono na wysokości około 3,5 metra nad poziomem gruntu, po stronie południowo – wschodniej, gdzie tradycyjnie było zwrócone w stronę głównego kościoła klasztornego i katedralnego. Dostęp do wejścia możliwy był po drabinie, łatwej do wciągnięcia w razie zagrożenia. Portal został wykonany z precyzyjnie przyciętych klińców, ale bez żadnych wyraźnych zdobień. Półkoliście zamkniętą archiwoltę osadzono na impostach, utworzonych ze sfazowanych, wysuniętych ku przejściu ciosów (taki detal konstrukcyjny stosowany był rzadko, jedynie w Timahoe i Dromiskin, a także w romańskich, wykonanych w zbliżonym okresie wieżach kaplicy i katedry w Cashel). Proste szczelinowe otwory okienne umieszczono na poziomie pierwszego i drugiego piętra. Kolejne, zapewne cztery, mogły się znajdować na najwyższej, przeznaczonej na dzwony kondygnacji, początkowo zapewne przykrytej stożkowatym kamiennym dachem. Całe zwieńczenie wieży przebudowano w późniejszym okresie średniowiecza, kiedy to utworzono nietypowy zestaw aż ośmiu okien, bardziej funkcjonalnych od starszego zestawu zwróconego na cztery strony świata. Odtąd wieżę na wysokości około 19 metrów wieńczyło blankowane przedpiersie, z którego wystawały rzygacze odprowadzające wodę deszczową. Wnętrze wieży pierwotnie podzielone było na kondygnacje drewnianymi stropami, opartymi na gzymsach i uskokach muru.
Północną część klasztoru od końca XII wieku zajmował kościół Finghina, składający się z nawy o wymiarach 14 x 6,1 metra i kwadratowego prezbiterium wielkości 2,6 x 2,6 metra, obu wzniesionych z ciosowych murów o grubości 0,8 metra. Nawę i prezbiterium kościoła rozdzielono uskokową, półkolistą arkadą tęczy, dekorowaną motywami w jodełkę oraz ludzkimi i zwierzęcymi głowami. Oświetlenie kościoła zapewniały małe okna z półkolistymi zamknięciami i rozglifieniami skierowanymi do wnętrza. Wejście do nawy wiodło od południa, bowiem zachodnia ściana kościoła znajdowała się już poza obrębem założenia klasztornego. Od południa, na styku prezbiterium i nawy kościoła Finghina, wzniesiona została cylindryczna wieża o średnicy 3,9 metra i wysokości 16,7 metrów do zwieńczenia kamiennego stożkowatego dachu. Czynnikiem decydującym o jej niezbyt dużej wysokości najwyraźniej była chęć zachowania proporcjonalnej relacji do kościoła, którego była integralnym elementem. Wieża wzniesiona została podobnie jak jej poprzedniczka z ciosanego kamienia, układanego w regularne warstwy o nieco zróżnicowanej wysokości. Jednym z najbardziej dopracowanych pod względem konstrukcyjnym szczegółów, było przycięcie fragmentu muru wieży, celem dopasowania do narożnika nawy. Cechą charakterystyczną był także brak wejścia powyżej poziomu gruntu, gdyż drzwi umieszczono na poziomie parteru w prezbiterium. Jeszcze bardziej znaczący był brak zwyczajowych czterech okien najwyższego, przeznaczonego na dzwony piętra. Większość okien zwrócono w stronę południową i południowo – wschodnią. Uzyskały one uskokowe obramienia, zamykane prosto i półkoliście, za wyjątkiem prostszego najniższego okna. Parę okien najwyższego piętra otwarto na północ i południe.
Pomiędzy główną wieżą cylindryczną a kościołem Fingahana zbudowany został salowy kościół Connora. Utworzono go na rzucie prostokąta o długości 13,3 metrów i szerokości 8,2 metra. Była to stosunkowo prosta budowla, z wejściem od strony zachodniej utworzonym w półkolistym portalu z archiwoltą osadzoną na profilowanych impostach. Wnętrze oświetlały bardzo wąskie i wysokie okna z półkolistymi zamknięciami, w ścianie wschodniej tworzące parę połączoną wspólnym gzymsem okapowym. Jako, że prezbiterium nie było zewnętrznie wyodrębnione, całą bryłę kościoła przykrywał pojedynczy dach dwuspadowy, oparty na pozbawionych zdobień trójkątnych szczytach.
Od wczesnych lat XIII wieku po południowo – wschodniej stronie katedry usytuowany był kościół Melaghlina, zbudowany na krawędzi niewysokiej, ale stromej skarpy, która ograniczała go od północy i wschodu. Wzniesiony został ze z grubsza opracowanego wapienia, układanego w dość regularne warstwy i uzupełnianego drobniejszymi kamieniami. Tworzył go jednoprzestrzenny korpus na planie prostokąta o wymiarach 14,3 x 7 metrów, z murami o grubości około 0,8 metra. Wczesnogotyckie okna kościoła były nieliczne, wąskie i wysokie. Całkowicie pozbawiona otworów była elewacja zachodnia oraz północna. W ścianie południowej utworzono tylko jedno obustronnie rozglifione okno lancetowate, doświetlające część prezbiterialną. Bogatszą formą wyróżniono parę okien wschodnich, zamkniętych jeszcze półkoliście, osadzonych w uskokowych obramieniach i od zewnątrz połączonych gzymsem okapowym. Wewnątrz szerokie rozglifienia okien wschodnich ujęto bogato profilowanym obramieniem. Wejście do kościoła wiodło od południa, poprzez wysoki ostrołuczny i profilowany portal, w późnym okresie średniowiecza zastąpiony prościej wykonanym niższym portalem. We wnętrzu zachodnią część nawy wypełniała drewniana empora.
Mniej więcej środkową część klasztoru zajmowały dwa nieduże kościoły. Zachodni z nich, zwany kościołem Kellego, zbudowany został w drugiej połowie XII wieku, prawdopodobnie na miejscu starszego drewnianego oratorium. Była to jednoprzestrzenna budowla na rzucie prostokąta długości 10,7 metrów i szerokości 6,7 metrów, utworzona z murów grubości 0,8 metra. Po jego południowo – wschodniej stronie znajdowało się murowane oratorium Ciarána z IX lub X wieku, od innych sakralnych budowli z Clonmacnoise odróżniające się nieco mniej dokładną orientacją. Miało wnętrze wielkości 3,9 x 2,7 metra, otoczone przez mury o grubości 0,6 metra. Cechą charakterystyczną tej niewielkiej budowli były anty, ściany wzdłużne nawy wysunięte przed krótsze elewacje, wzorowane na zastosowanych w katedrze. Do katedry zbliżone były także elewacje oratorium, przeprute otworami maczulcowymi i wykonane z tego samego materiału budowlanego, czyli z grubsza ciosanego piaskowca o formie płaskich i podłużnych bloków. Do oratorium dostawano się od zachodu, poprzez prosto wykonane, ale półkoliście zamknięte wejście, co było unikalnym rozwiązaniem w budowlach przedromańskich.
W odległości kilkuset metrów od głównej części kompleksu monastycznego, przy drodze pielgrzymiej wiodącej od wschodu do Clonmacnoise, założony został w drugiej połowie XII wieku żeński klasztor. Jego główną budowlą był murowany romański kościół, składający się z nawy o wymiarach 12,9 x 7,8 metra i prawie kwadratowego prezbiterium wielkości 5,3 x 5,2 metra. Obie części wykonano ze zgrubnie opracowanego wapienia, układanego w miarę regularnymi warstwami. Z piaskowca utworzono okazały zachodni portal wejściowy o uskokowym, półkolistym zamknięciu. Jego obramienia i archiwolty udekorowano płaskorzeźbionymi motywami geometrycznymi i roślinnymi, wzorami w jodełkę oraz głowami ludzkimi i zwierzęcymi w stylistyce hiberno-romańskiej. Podobną formę uzyskała szersza i wyższa arkada tęczy, rozdzielająca nawę od prezbiterium. Murowane zabudowania klauzury znajdowały się po północnej i południowej stronie kościoła. Na północy – zachód od kościoła funkcjonowało starsze, zapewne przedromańskie oratorium o formie salowej budowli z antami, a kolejna mała kaplica mieściła się po stronie południowej.
Stan obecny
Clonmacnoise jest dziś jednym z najbardziej znanych i najliczniej odwiedzanych irlandzkich wczesnośredniowiecznych klasztorów. Zachowane w Clonmacnoise do czasów współczesnych zabudowania pokrywają okres od wczesnego średniowiecza po XVII stulecie, obejmując łącznie dwie cylindryczne wieże i trzynaście kościołów, z których z dziesięciu przetrwały mniejsze lub większe fragmenty. Dawna katedra jest najwcześniejszym wydatowanym kamienny kościołem w Irlandii, a także największym tak wczesnym budynkiem sakralnym. Choć z początku X wieku nie zachował się w niej żaden detal architektoniczny, to warty uwagi jest wczesnogotycki portal zachodni oraz późnogotycki portal północny. Kościół Finghina poszczycić się może jedną z dwóch zachowanych w nienaruszonym stanie okrągłych wież, kościół Melaghlina parą bogato zdobionych okien romańskich i wczesnogotyckim oknem południowym, a ruiny żeńskiego kościoła klasztornego wspaniałym romańskim portalem i arkadą tęczy. Oratorium Ciarána jest znacznie zrujnowane, a jego ściana południowa przemurowana w okresie nowożytnym, ale posiada uszkodzony przedromański portal wejściowy, jeden z pierwszych na terenie Irlandii w jakim zastosowano łuk. Kolejnym zachowanym budynkiem przedromańskim jest kościół Dowlinga z oryginalnym oknem wschodnim, przedłużony o nowożytną część zachodnią i wschodni aneks z XVII wieku zwany kościołem Mac Laffeya lub Hurpana. Najstarsze zachowane zabytki nie będące elementami architektury kościołów to kamień ogamiczny, dwa kamienie wyżłobione na kształt mis (ang. bullaun stone), trzy wysokie krzyże z VIII lub IX wieku i ponad sześćset płyt nagrobnych z VIII-XII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bradley J., The Monastic Town of Clonmacnoise, „Clonmacnoise Studies”, 1/1998.
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
MacDonald A., The “cathedral”, Temple Kelly and Temple Ciarán: notes from the annals, „Clonmacnoise Studies”, 2/2003.
Manning C., Clonmacnoise Cathedral, „Clonmacnoise Studies”, 1/1998.
Manning C., Some Early Masonry Churches and the Round Tower at Clonmacnoise, „Clonmacnoise Studies”, 2/2003.
O’Brien C., Sweetman D., Archaeological inventory of County Offaly, Dublin 1997.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.
Ó Floinn R., Clonmacnoise: Art and Patronage in the Early Medieval Period, „Clonmacnoise Studies”, 1/1998.
The Heritage of Clonmacnoise, red. M.Tubridy, Tullamore 1987.