Historia
Clonfert (gael. Cluain Ferta) było miejscem pielgrzymkowym i ośrodkiem kościelnym od około połowy VI wieku. Pierwszy kościół powstać miał w osadzie z inicjatywy św. Brendana, który został w nim pochowany około 580 roku. Przy kościele funkcjonowało założenie monastyczne, kierowane przez opatów związanych z wszystkimi głównymi reformami kościelnymi w Irlandii. Na początku VII wieku opat Cummine był liderem we wprowadzaniu rzymskiej metody obliczania Wielkanocy w południowej części Irlandii. Pod jego zarządem Clonfert było kluczowym ośrodkiem nauki łacińskiej, nadal silnym na początku IX wieku, gdy kierownictwo klasztorem przejęli opaci uczestniczący w ascetycznym ruchu reformatorskim. W 838 roku opat Feidhlimid Mac Crimthinn został ogłoszony w Clonfert najwyższym irlandzkim królem (gael. lan-rí). W 1026 roku król Cenél Conaill wyruszył na pielgrzymkę do Rzymu z Clonfert, co wskazywałoby na duże znaczenie klasztoru i jego kościoła. Zapewne dlatego był on zawsze odbudowywany po wielokrotnych atakach i zniszczeniach. Pierwszy odnotowany najazd miał miejsce w 744 roku. Wikingowie zaatakowali i palili osadę w latach 844-845. Następnie klasztor został spalony w 1015 roku, a murowany kościół z Clonfert miał zostać zniszczony w 1045 roku przez lokalny klan Uí Máine.
Według przekazów pisemnych murowana świątynia wzniesiona została w Clonfert w 908 roku. W 1111 roku oficjalnie podniesiono ją do rangi katedry, gdy na synodzie w Rath Breasail utworzono w Clonfert jedno z irlandzkich biskupstw. Pierwszym odnotowanym z imienia biskupem diecezji był Petrus Ó Mordha, opat cystersów z Boyle, który został mianowany w 1152 roku na synodzie w Kells. Przed nim miało działać jeszcze dwóch bliżej nieznanych biskupów Clonfert. Do czasów reformacji na stolcu biskupim przeważnie zasiadali Irlandczycy, jedynie w XIV wieku było trzech biskupów o anglo-normańskich imionach. W 1266 roku biskupem Clonfert i nuncjuszem papieskim został mianowany Włoch, Giovanne de Altare. Pozostał w Clonfert do 1295 roku, kiedy papież przeniósł go do arcybiskupstwa Benewentu we Włoszech. Przewaga irlandzkich biskupów wynikać mogła z faktu, że anglo-normański podbój nie był kompletny, a Clonfert pozostało na terenie strefy granicznej w prowincji Connacht, przez którą często przechodziły armie i grupy łupieżcze.
W latach 1140-1148 Turlough O’Connor, król Connacht, założył nieopodal katedry augustiański klasztor Portu Puro, blisko odtąd związany ze starszą budowlą. W 1164 roku katedra uległa spaleniu, po którym odbudowę przeprowadzono w 1167 roku pod patronatem Conora O’Kelly’ego z Uí Máine, lokalnego władcy. Ponownie Clonfert zostało odnotowane jako spalone w 1179 roku. Zniszczenia zapewne nie były zbyt duże, gdyż w tym samym roku do Clonfert został zwołany przez legata papieskiego Laurence’a O’Toole synod. Być może w związku z tym wydarzeniem katedrę udekorowano wyjątkowo okazałym portalem wejściowym. Do jego fundacji przyczynić się mógł również traktat z Windsoru z 1175 roku, zawarty między angielskim królem Henrykiem II a najwyższym irlandzkim władcą Rorym O’Connorem, który zaprowadził okres względnego pokoju na zachodzie Irlandii. Już jednak w 1202 roku osada miała zostać splądrowana przez Williama de Burgh. Prawdopodobnie w trakcie odbudowy katedrę powiększono o prezbiterium, powstałe w stylistyce przejściowej między romanizmem a wczesnym gotykiem. Ponownie wykorzystany mógł zostać okres względnego pokoju, nastałego po nadaniu przez króla Jana Connacht Cathalowi Crodergowi, królowi Connacht i bratu Rory’ego O’Connora. W drugiej połowie XIII wieku lub w początkach XIV stuleciu katedra została powiększona o transept.
Wiek XIV był w Irlandii okresem głodu, zarazy, wojen i spadku populacji. Jak wiele innych osad, Clonfert w okresie tym podupadło. Do ożywienia gospodarczego i architektonicznego doszło na początku XV wieku, gdy na szeroką skalę prace budowlane zaczęli prowadzić zakonnicy mendykanccy: franciszkanie, dominikanie i augustianie. W 1414 roku papież udzielił odpustów tym, którzy przyczynili się do naprawy katedry w Clonfert i kościoła sąsiedniego opactwa. Następnie katedrę do końca stulecia powiększono o późnogotycką wieżę i zakrystię, wykonano nową arkadę tęczy i arkady transeptu oraz osadzono w murach nowe okna. Przy pracach tych, zwłaszcza budowie wieży, zaangażowani mogli być specjaliści z sąsiedniego klasztoru augustianów, lub też była ona wzorowana na dokonaniach warsztatów budowlanych franciszkanów.
W XVI wieku w Clonfert toczyły się spory o władzę i kontrolę nad biskupstwem. Roland de Burgo został uznany zarówno przez angielską Koronę, jak i papieża, lecz w 1541 roku kościół i klasztor zostały splądrowane i zniszczone przez irlandzki klan O’Melaghlinów. W 1542 roku klasztor z Clonfert został formalnie połączony z biskupstwem. Majątek klasztorny augustianów został podzielony między biskupa i opata, lecz po śmierci ostatniego opata w 1571 roku przeszedł na biskupa. W tamtym czasie obejmował młyn wodny i około 220 akrów ziemi. Objęte były one długim procesem sądowym, przy czym dochody z ziem należących do opactwa zostały zwrócone biskupowi dopiero w 1634 roku. Ponadto miejscowi biskupi musieli lawirować między zwolennikami i przeciwnikami reformacji, co między innymi doprowadziło w 1580 roku klan Burke do wyrażenia groźby wydalenia biskupa i duchowieństwa, jeśli odmówiliby odprawiania mszy. W 1595 roku, na skutek wewnętrznych konfliktów, zniszczeniu lub uszkodzeniu miał ulec w Clonfert pałac biskupi.
Między 1684 a 1691 rokiem katedra stała się własnością komisarzy kościelnych. Dochody biskupie zostały następnie przejęte przez Jakuba II i wypłacone biskupom rzymskokatolickim. Choć w latach 1690-1691 w okolicy toczyły się walki między katolikami i protestantami, Clonfert wraz z katedrą najpewniej nie ucierpiało znacznie. Kościół podupadł dopiero w XVIII stuleciu. W 1793 roku i ponownie w 1813 roku przyznano wysokie dotacje na naprawy, lecz jeszcze w 1837 roku odnotowano, że jedynie prezbiterium było przystosowane do nabożeństw, a nawa oczekiwała na prace remontowe. Dalsze naprawy przeprowadzono w 1856 roku, kiedy katedrę opisano jako zamkniętą na kilka miesięcy. W czasie prac budowlanych z lat 50-tych i 60-tych zburzone mogło zostać północne ramię transeptu. Pomimo dość licznych działań, w 1882 roku konieczne było przystąpienie do jeszcze jednego, gruntownego remontu katedry, na który zbierano fundusze przez przeszło dwadzieścia lat. Ostatnie większe prace remontowe przeprowadzono przy kościele w 1986 roku.
Architektura
W XII wieku katedra prawdopodobnie była prostą budowlą salową na planie prostokąta o długości około 19,8 metrów i szerokości 8,2 metra. Prezbiterium nie było jeszcze wydzielone architektonicznie, mogło być jedynie wyróżnione we wnętrzu innym poziomem posadzki lub lekką przegrodą. Solidne mury obwodowe nie wymagały podparcia przyporami, czy też pilastrami, tym bardziej, że wnętrze najpewniej nie było podsklepione. Od zachodu i wschodu utworzono natomiast anty, czyli ściany wzdłużne nawy wysunięte przed krótsze elewacje, motyw zapożyczony z architektury starożytnej Grecji. Przypominały one przypory lub pilastry, ale ich zadaniem było raczej podtrzymywanie konstrukcji dachu, a nie wzmacnianie murów obwodowych. W ścianach XII-wiecznej katedry znajdować się musiało zachodnie wejście oraz niewielkie otwory okienne typowe dla okresu romańskiego, a więc rozglifione i półkoliście zamknięte.
Wejście do katedry od około 1180 roku wiodło przez okazały, wyrzeźbiony w czerwonawym piaskowcu portal zachodni, złożony z uskokowego obramienia, półkolistych archiwolt i wysokiej dwuspadowej wimpergi. Choć nie był duży według standardów kontynentalnych, ani nawet anglo-normańskich, stanowił w XII wieku jeden z największych portali na terenie Irlandii, mierząc prawie 4 metry maksymalnej szerokości przy linii gruntu i około dwukrotnie więcej wysokości do wierzchołka wimpergi. Ościeża portalu pochylono w stylu hiberno-romańskim, celem zwężenia górnej części przejścia. Jedynie dostawiony około XV wieku ósmy, wewnętrzny uskok ustawiono równo w pionie (być może umieszczono go na miejscu usuniętego starszego). Wimpergę i zewnętrzne archiwolty portalu osadzono z obu stron na dwóch szerokich pilastrach, natomiast kolejne archiwolty na pięciu parach kolumn. Zarówno pilastry jak i kolumny pokryto bogatą płaskorzeźbioną dekoracją o różnorodnych misternych wzorach geometrycznych, roślinnych i zoomorficznych. Zróżnicowane formy uzyskały kapitele (np. głowa smoka, maski przypominające koty, szczerzące zęby trzy głowy końskie, długouszne zwierzęta zbliżone do osłów), nad którymi gzyms ozdobiono nie kopułowymi lub guzowatymi zgrubieniami, lecz bardzo licznymi zwierzętami różnego rodzaju i o różnych wyrazach pysków, niektórych nawet komicznych, a także wdzięcznie biegnącym zwojem liści. Część XV-wieczną portalu pokryto sztywnymi liśćmi winorośli i figurami dwóch duchownych.
Siedem półkolistych archiwolt portalu utworzono bardziej wyrazistych od zdobień dolnej części, przy czym trzy z nich pokryte zostały motywami nieznajdującymi się nigdzie indziej w budowlach powstałych w irlandzkim stylu romańskim. Pierwszą od zewnątrz archiwoltę pokryto drobnym ornamentem przeplatanym. Następną złożono z trzydziestu kolistych guzów, wszystkich płaskorzeźbionych, między innymi motywami palmet i przeplatających się wzorów geometrycznych. Niżej utworzono dwadzieścia siedem klińców zdobionych unikalnymi wzorami pierścieniowatymi. Nietypowo ozdobiono także kolejną archiwoltę z motywami zbliżonymi do połączonych pod kątem prostym dysków, z których co drugi pośrodku wydrążono, a kolejny ozdobiono rozetą lub triskelionem. Trzecia od wewnątrz archiwolta uzyskała klińce zdobione za pomocą wydrążonych narożników, tworzących motyw zbliżony do równoramiennych krzyży. Kolejna archiwolta była bardziej konwencjonalna, wyposażona w głowy bestii chwytające pyskami podcięty wałek. Ostatnią, wewnętrzną archiwoltę udekorowano bardzo eleganckimi palmetami o dość klasycznym charakterze, z wydrążonymi zewnętrznymi narożnikami klińców w celu wyeksponowania wzoru.
Przestrzeń wimpergi podzielona została w dolnej części na rząd półkoliście zamkniętych, rozdzielonych półfilarkami wnęk, a w górnej części na mniejsze wnęki trójkątne, naprzemiennie rozstawione z piętnastoma pełnymi trójkątami. W każdą wnękę osadzono płaskorzeźbioną głowę, najczęściej przedstawiającą brodatego starca, każdą utworzoną dość indywidualnie. Dodatkowe głowy lub maski umieszczono we wnękach obok zewnętrznych filarów, a trzy kolejne w narożnikach po prawej i lewej stronie w miejscu połączenia zewnętrznej archiwolty z krawędzią wimpergi. Najbardziej niezwykłe było jednak pokrycie płaskorzeźbioną dekoracją prawie każdego elementu kompozycji, przy czym niektóre z licznych i różnorodnych motywów utworzono unikalne, a popularną w romanizmie jodełkę najwyraźniej pominięto (za wyjątkiem zdobień na dwóch kolumnach). Wimpergę zwieńczono fialą, nad którą osadzono jeszcze dwie płaskorzeźbione maski.
W początkach XIII wieku do katedry dobudowane zostało prezbiterium o wymiarach 8,3 x 7 metrów, węższe, krótsze i niższe od nawy, na wschodzie zamknięte ścianą prostą, a od zachodu wciśnięte między anty nawy. Jego oświetlenie początkowo zapewniały okna o formach powstałych na skutek przenikania się stylistyki romańskiej oraz wczesnogotyckiej. W ścianie wschodniej umieszczono parę bardzo wysokich i jednocześnie stosunkowo wąskich okien z profilowanymi obramieniami. Okna te zamknięto półkoliście i od strony zewnętrznej połączono dwuspadowym gzymsem, pod którym osadzono kolisty guz. Prosty gzyms połączył okna w dolnej części, co utworzyło rodzaj płytkiej wnęki pomiędzy oknami. Jeszcze bardziej ozdobnie potraktowano wschodnie okna od strony wewnętrznej, gdzie płytkimi wnękami z profilowanymi obramieniami udekorowano całą przestrzeń glifów po bokach otworów. Ponadto obydwa okna ujęto i rozdzielono trzema półkolumienkami z płaskorzeźbionymi kielichowatymi głowicami, na których osadzono półkoliste wałki zewnętrznych archiwolt. Późnoromańskie, dużo niższe otwory znajdować się mogły w ścianach bocznych prezbiterium, lecz zostały one wymienione w XV wieku na późnogotyckie dwudzielne i jedno jednodzielne okna z zamknięciami trójlistnymi i w ośle grzbiety.
Przypuszczalnie w XIII wieku wzniesione zostało południowe ramię transeptu, utworzone nieco później niż prezbiterium. Nietypowo ramię północne nie znalazło się dokładnie naprzeciwko ramienia południowego, co wskazywałoby na różnicę czasową w powstaniu obu budowli. Ramię południowe w ścianie szczytowej przepruto wysokim i wąskim oknem wczesnogotyckim, nieco podobnym do okien prezbiterium, ale zamkniętym już ostrołucznie. Na nawę ramię południowe zwrócone zostało arkadą, przekształconą w XV wieku w stylistyce późnego gotyku.
W XV wieku nad zachodnią częścią nawy dobudowana została czworoboczna wieża o kwadratowym rzucie wielkości około 4 x 4 metry i wysokości sięgającej około 25 metrów, formą nawiązującą do dzwonnic zakonów mendykanckich. Jej zachodnia ściana została zlicowana z romańskim szczytem, a wszystkie elewacje przedzielone trzema gzymsami kordonowymi. Ponadto dodatkowy gzyms utworzono od północy i południa tuż nad dachem nawy oraz zagięto go na elewacji wschodniej do wysokości kalenicy. Najwyższy gzyms oddzielił przedpiersie wieży, przeprute otworami do odprowadzania wody deszczowej i zwieńczone blankami. Na poziomie środkowej kondygnacji z trzech stron wieży umieszczono dzielone krzyżami okna, każde z dekoracyjnymi archiwoltami zamykanymi w ośle grzbiety i gzymsami okapowymi. Najwyższą kondygnację wieży doświetlono już tylko prostymi, fazowanymi od strony zewnętrznej otworami szczelinowymi. Również okna szczelinowe na najwyższym piętrze przepruto z każdej strony za wyjątkiem wschodniej. We wnętrzu w przyziemiu wieży utworzono przedsionek, przykryty jednoprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym, osadzonym na ścianach bez pośrednictwa konsol.
Kolejnym elementem wzniesionym w XV wieku przy katedrze była zakrystia. Uzyskała ona formę prostokątnego budynku, który mógł mieć dwie kondygnacje: część mieszkalną na górze i parter używany jako bezpieczne pomieszczenie do przechowywania cennych przedmiotów oraz przygotowywania się kapłana przed mszą. Zakrystię z kościołem u schyłku średniowiecza łączył portal, natomiast prezbiterium z nawą arkada tęczy. Ta druga w XV wieku wymieniona została na późnogotycką. Archiwoltę późnogotyckiej arkady osadzono na gęsto rzeźbionych motywami roślinnymi kapitelach i gzymsach. Ponadto głowice i niektóre ciosy arkady zostały indywidualnie udekorowane aniołami, głowami, zwierzętami i szczególnie piękną figurą syreny.
Stan obecny
Kościół w małym miasteczku Clonfert Bridge jest dziś jednym z najstarszych zachowanych miejsc sakralnych na terenie Irlandii, nieprzerwanie użytkowanym od momentu założenia przez św. Brendana, aż do chwili obecnej. Budynek katedry ma wyjątkowe znaczenie, gdyż zachował wysokiej jakości elementy architektoniczne z XII i początku XIII wieku, Kościół słynie przede wszystkim ze wspaniałego portalu zachodniego, uważanego za szczytowy punkt romańskiej sztuki rzeźbiarskiej w Irlandii, a także z późnoromańskiej elewacji wschodniej. Architektura kościoła doskonale łączy elementy romańskie z gotycką wieżą zachodnią oraz z późnogotyckimi oknami prezbiterium i fasady nawy. Wewnątrz warta uwagi jest przede wszystkim XV-wieczna arkada tęczy z płaskorzeźbionymi kapitelami i zdobionymi ciosami. Niestety na przestrzeni wieków budowla nie uniknęła przekształceń nowożytnych. Z XIX wieku pochodzi odnowiony krenelaż wieży, znacznie przebudowana została gotycka zakrystia, zaś obecne okna nawy w ścianach wzdłużnych wykonano w XVII i XIX stuleciu, podobnie jak okno wstawione w zamurowaną arkadę południowego ramienia transeptu. Północne ramię transeptu nie zachowało się. Widoczna jest po nim jedynie zamurowana arkada.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
Nolan D., Ruane P., St Brendan’s Cathedral, Clonfert, County Galway, Dublin 2004.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.