Historia
Kościół w Clonamery, tradycyjnie utożsamiany ze św. Brendanem lub ze św. Broonahawnem, zbudowany został prawdopodobnie w początkach X wieku. Około XII wieku powiększono jego korpus, a przypuszczalnie w XIII stuleciu dostawiono romańskie prezbiterium. Obie te zmiany mogły wynikać ze zwiększenia liczby ludności osady oraz z utworzenia miejscowej parafii na synodzie z Rathbrasail w 1111 roku. W XV stuleciu częściowo przebudowano starą nawę kościoła oraz dobudowano zakrystię. Późnośredniowieczne prace mogły zostać wykonane z fundacji ówczesnych patronów z rodu Fitzgeraldów, siedzących na zamku Clune. Kościół miał być użytkowany do 1691 roku, kiedy Edward Fitzgerald z Clune poległ w bitwie pod Aughrim, a katolickie powstanie poniosło klęskę. W 1703 roku kościół opisywany był już jako opuszczona ruina.
Architektura
Pierwotnie kościół był prostą budowlą salową na planie prostokąta, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium. Wzniesiono go z dużych, z grubsza opracowanych głazów łączonych wapienną zaprawą, częściowo układanych w regularne warstwy, przemieszane w miejscach gdzie duże kamienie uzupełniano mniejszymi. Oprócz dużego materiału budowlanego, jego cechą charakterystyczną były anty, czyli dwie ściany nawy wysunięte przed zachodnią fasadę, motyw zapożyczony z architektury starożytnej Grecji. Przypominały one przypory lub pilastry, ale ich zadaniem było podtrzymywanie konstrukcji dachu, a nie wzmacnianie murów obwodowych. Temu drugiemu celowi służyło subtelne pochylenie ścian ku wnętrzu od strony zewnętrznych elewacji, uzyskane za sprawą największej grubości w przyziemiu (1,2 metra) i mniejszej w górnych partiach (1 metr). Wyjątkowe było utworzenie pochylenia zachodniej ściany kościoła od wewnątrz.
Wejście do przedromańskiego kościoła wiodło od zachodu. Również ono zwężało się w górnych partiach, zapewne celem zharmonizowania z lekko pochylonymi bocznymi ścianami. Nadproże wejścia wykonano z jednego masywnego głazu, nad którym umieszczono kolejny, nieco mniejszy. Na obu utworzono płaskorzeźbiony równoramienny krzyż, którego podstawę oparto na delikatnie wyrzeźbionym gzymsie nad wejściem. Gzyms ten płynnie połączono z obramieniem obu boków wejścia, schodzącym aż do poziomu gruntu. Całość portalu, pomimo masywności użytego materiału budowlanego, została niezwykle dokładnie opracowana i dopasowana.
Okna pierwotnego kościoła, podobnie jak w innych wczesnych budowlach sakralnych z terenu Irlandii, prawdopodobnie były nieliczne, małe i węższe na zewnątrz niż wewnątrz. Ich prześwit wynosić mógł od strony zewnętrznej zaledwie 0,2 metra lub mniej, ale dzięki wewnętrznemu rozglifieniu do środka wpadała maksymalna możliwa ilość światła, przy ograniczeniu zimna i przeciągów. Nadproża okien mogły być płaskie lub ewentualnie dwuspadowe, choć wcześni irlandzcy kamieniarze znali też formę łuku (być może lekko zaokrąglone okno w późniejszym romańskim prezbiterium przeniesione zostało ze wschodniej ściany przedromańskiego korpusu).
Prawdopodbnie w XII wieku korpus kościoła został przedłużony po stronie wschodniej i wyposażony w nowe wejście północne. W XIII wieku kościół został ponownie powiększony, również od wschodu, o wydzielone architektonicznie prezbiterium na rzucie prostokąta o wymiarach 6,7 x 2,7 metra. Prezbiterium wzniesiono z małych płyt łupkowych, tworzących ściany grubości 0,7 metra. Od południa utworzono w nim mały, półkoliście zamknięty portal. Oświetlenie prezbiterium zapewniały pojedyncze niewielkie okna od południa i wschodu. Na nawę prezbiterium otwarto arkadą tęczy z klińcową, lekko zaobląoną archiwoltą utworzoną z dużych płaskich kamieni.
W XV wieku proces budowlany zakończono wraz z przystawieniem od północy do prezbiterium niewielkiej zakrystii lub kaplicy wielkości 3 x 2,1 metra. Wtedy też przebudowano górną część zachodniej partii kościoła, przemurowaną przy użyciu łamanego, nieopracowanego kamienia eratycznego. Nad nowym szczytem umieszczono wówczas prostą dwudzielną dzwonnicę, a w murze szczytu osadzono niedbale wykonany szczelinowy otwór okienny.
Stan obecny
Kościół w Clonamery jest bardzo cenną budowlą, jednym z nielicznych zachowanych zabytków sięgających czasów przedromańskich. Znajduje się obecnie w stanie zakonserwowanej niezadaszonej trwałej ruiny, z widoczną większością murów obwodowych najstarszej nawy, częściowo uszkodzonym romańskim prezbiterium i z gotycką zakrystią. Najcenniejszym detalem architektonicznym jest surowy, ale prepozycyjnie wykonany zachodni portal wejściowy z X wieku, kontrastujący z nieco niedbale utworzonymi późnośredniowiecznymi górnymi partiami fasady. Zachowało się również wschodnie okno prezbiterium, zamurowane wejście północne nawy, południowe wejście do prezbiterium i arkada tęczy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brennan J., Clonamery, „Old Kilkenny Review”, 28/1976.
Hughes J.J., Clonamery Church, „Old Kilkenny Review”, 9/1956-1957.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.