Historia
Franciszkański klasztor w Claregalway (gael. Baile an Chláir) założony został około połowy XIII wieku, z fundacji Johna de Cogana, jednego z głównych lenników możnego Richarda de Burgo. John przekazał zakonnikom część z ziem, jakie otrzymał w nagrodę za pomoc w anglo-normańskim podboju regionu Connaught. Murowany kościół i najważniejsze pomieszczenia klauzury wzniesione na nich zostały prawdopodobnie do końca XIII wieku. Wiadomo, że w 1291 roku papież Mikołaj IV wydał bullę przyznającą odpust wszystkim pokutnikom i pielgrzymom, którzy odwiedzili kościół klasztorny, co zwyczajowo związane było z pozyskiwaniem funduszy na prace budowlane. W tym wypadku był to zapewne ich ostatni etap, gdyż do tego czasu kościół był już konsekrowany.
Pod koniec XIII wieku klasztor w Claregalway znalazł się w centrum ostrego konfliktu kościelnego między diecezjami Tuam i Annaghdown. Annaghdown znajdowało się wówczas pod ochroną rodzimego klanu O’Flaherty, natomiast Tuam związane było z Anglo-Normanami pod przewodnictwem arcybiskupa Williama de Bermingham, roszczącego sobie prawa do części ziem Annaghdown. Jako że stolec biskupi Annaghdown pozostawał nieobsadzony, tamtejsze insygnia oraz archiwum biskupie złożono u franciszkanów w Claregalway. W 1297 roku de Birmingham nakazał siłowo wedrzeć się do klasztoru i zabrać wszystkie kosztowności oraz dokumenty. Trzy lata później tłumaczyć się musiał z tych działań przed najwyższym sądem w Dublinie. Jeszcze w 1303 roku papież Bonifacy VIII zwracał się do biskupa Limerick z prośbą o mediację w sporze, którego finał nie został odnotowany w przekazach pisemnych.
Prawdopodbnie w drugiej ćwierci XIV wieku część z zabudowań klasztoru odnowiono i powiększono, co związane mogło być z otrzymaniem w 1327 roku od Johna Magnusa de Cogan dużego nadania. Podarował on gwardianowi i braciom z Claregalway rozległe ziemie w Clonmoylan. Kolejne, mniejsze nadania mnisi otrzymali w 1333 roku od niejakiego Philipa Hamlina, w 1368 roku od Thomasa de Berminghama, lorda Athenry oraz w latach 80-tych XIV wieku od Johna Rocha i Joanne Brown. Dochody uzyskiwane z pomniejszych darowizn z pewnością przeznaczane były na codzienne funkcjonowanie konwentu oraz na pomniejsze prace remontowe. W 1433 roku papież Eugeniusz IV przyznał duży odpust wszystkim wiernym, którzy odwiedzili franciszkański kościół w Claregalway. W tym wypadku fundusze potrzebne były najpewniej na większą przebudowę klasztoru, między innymi związaną z dobudowaniem do kościoła wieży.
Początkiem końca klasztoru w Claregalway były reformacyjne działania angielskiego króla Henryka VIII. W 1538 roku wysłał on do Galway lorda Leonarda Gray’a, którego zbrojni ograbili konwent z wszystkich kosztowności. W 1570 roku zabudowania i dobra ziemskie franciszkanów podarowane zostały sir Richardowi de Burgo, choć zakonnicy żyć mogli na terenie klauzury jeszcze przez kilkanaście lat, do czasu gdy w 1589 roku sir Richard Bingham, angielski gubernator Connaught, założył na terenie klasztoru koszary. Franciszkanie próbowali co prawda ponownie osiedlić się w Claregalway w latach 40-tych XVII wieku, jednak pacyfikacja katolickiego powstania przez wojska Olivera Cromwella uniemożliwiła te zamierzenia, a porzucone zabudowania klasztorne ostatecznie popadły w ruinę. Ostatnia próba zamieszkania franciszkanów w Claregalway miała miejsce w XVIII stuleciu i zakończyła się niepowodzeniem przed 1847 rokiem.
Architektura
Klasztor założony został w łagodnym zakolu rzeki Clare, przy jej północnym brzegu, po zachodniej stronie przebiegającego przez osadę szlaku i mieszkalno – obronnej siedziby rycerskiej usytuowanej przy przeprawie. Kompleks klasztorny składał się z kościoła oraz położonych po jego południowej stronie zabudowań klauzury, które otaczały wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz. Od północy z kościołem sąsiadował ogrodzony cmentarz, natomiast na południu funkcjonowały zabudowania gospodarcze, skoncentrowane wokół wodnego młyna. Nad poprowadzonym tam od rzeki kanałem, znajdował się także niewielki budynek latryn.
Kościół klasztorny w drugiej połowie XIII wieku miał formę podobną do większości świątyń mendykanckich na terenie Irlandii. Był budowlą bardzo prostą, utworzoną na rzucie prostokąta, bezwieżową i pozbawioną aneksów. Prezbiterium nie zostało wydzielone zewnętrznie z bryły, zamykało się więc na wschodzie ścianą prostą. Prawdopodbnie w XIV wieku po północnej stronie dobudowana została wąska i niska nawa boczna. Następnie w XV wieku w korpus kościoła wstawiona została smukła czworoboczna wieża o wysokości sięgającej ponad 24 metrów, w przyziemiu oddzielająca część nawową od prezbiterialnej. Ponadto od północy wybudowano kaplicę o charakterze pojedynczego ramienia transeptu, od strony zachodniej połączoną z nawą boczną.
Zewnętrzne elewacje kościoła podparte zostały niskimi przyporami jedynie w narożnikach wschodnich prezbiterium. Oświetlenie tej części kościoła początkowo zapewniały wczesnogotyckie, bardzo wysokie i jednocześnie wąskie okna lancetowate. Rozglifiono je szeroko do wnętrza, natomiast w minimalnym stopniu od strony zewnętrznej, gdzie utworzono w kamieniu rowki do montowania witraży. Okna nawy miały podobną formę, ale od południa były dużo niższe, ze względu na znajdujący się pod nimi jednospadowy dach krużganka. W okresie późnego gotyku we wschodnią ścianę prezbiterium wstawiono okazałe okno ostrołuczne, wypełnione pięciodzielnym maswerkiem z motywami trójliści w środkowej części i przeplatającym się laskowaniem w archiwolcie. Okno to zastąpiło triadę starszych otworów wczesnogotyckich. Duże okno z czterodzielnym maswerkiem znajdowało się też w zachodniej ścianie nawy głównej, tuż nad ostrołucznym portalem wejściowym. Nawa boczna i przebudowane północne clerestorium mogły być wyposażone w średniej wielkości dwudzielne okna ostrołuczne, przy czym budowa wieży spowodowała konieczność zamurowania jednego z okien clerestorium. W północną ścianę szczytową transeptu wstawiono mniejszy odpowiednik wschodniego okna prezbiterium, o takiej samej formie trójdzielnego maswerku.
Smukła bryła XV-wiecznej wieży rozdzielona została horyzontalnie gzymsami kordonowymi, utworzonymi w miejscach podziału na kondygnacje. Niższe piętra doświetlono prostymi otworami czworobocznymi, natomiast na najwyższym piętrze z dzwonami z trzech stron umieszczono duże okna ostrołuczne, dzielone laskami w pionie i poziomie na cztery otwory, a także wyposażone w owalne otwory pod archiwoltami. W południowej elewacji wieży wyjątkowo zastosowano mniejsze okno jednodzielne, zamknięte łukiem w ośli grzbiet. Zwieńczenie wieży uzyskało formę krenelażu, ze schodkowymi blankami, typowymi dla irlandzkich regionów z większymi wpływami celtyckimi. Za przedpiersiem umieszczono otwartą, niezadaszoną platformę, z której woda deszczowa odprowadzana była kilkoma kamiennymi rzygaczami osadzonymi na linii najwyższego gzymsu.
Wnętrze korpusu kościoła podzielone zostało na nawy za pomocą ostrołucznych, uskokowych i fazowanych arkad, opartych na okrągłych w przekroju filarach z bardzo wąskimi kapitelami. Z transeptem nawę boczną połączono romanizującą arkadą półkolistą o sfazowanej archiwolcie. Przestrzeń podwieżową zwrócono na wschód i zachód wysokimi i jednocześnie wąskimi arkadami. Każda z nich została sfazowana w górnej części i wyposażona w podłuczu w gurt, osadzony na ostrosłupowych wspornikach z zakończeniami w postaci płaskorzeźbionych masek ludzi i bestii. Przyziemie wieży, jako jedyna przestrzeń w kościele, zostało przykryte sklepieniem. Jego masywne żebra spięto ogromnym zwornikiem i wtopiono w ściany bez pośrednictwa konsol. W południowej ścianie prezbiterium utworzono profilowane ostrołuczne wnęki na potrójne sedilia i piscinę, obok których umieszczono też od północy i południa wnęki grobowe dobroczyńców klasztoru. Wnęki ścienne z ostorłucznymi i dwuspadowymi zamknięciami umieszczono także w południowej ścianie nawy, a w transepcie wnękę pisciny z trójlistnym zamknięciem.
Wirydarz o wymiarach 17,4 x 22 metry pierwotnie z każdej strony otoczony był krużgankami, łączącymi pod jednospadowymi daszkami wszystkie najważniejsze pomieszczenia klauzury. Układ pomieszczeń w trzech skrzydłach zapewne powielał najczęściej spotykany schemat, spopularyzowany przez zakony benedyktynów i cystersów. W północnej części skrzydła wschodniego mieścić się więc mogła zakrystia oraz podręczna biblioteka – armarium. Dalej znajdował się kapitularz, miejsce codziennych zebrań konwentu pod przewodnictwem gwardiana. Południową część skrzydła stanowić mogło duże pomieszczenie fraterni, czyli izby przeznaczonej do pracy. Na piętrach skrzydeł wschodnich zwyczajowo mieściło się dormitorium, które w Claregalway mogło zostać przeniesione, gdy skrzydło powiększone zostało o trzecią kondygnację. Prostokątne skrzydło południowe w średniowieczu mieściło refektarz i kuchnię, natomiast skrzydło zachodnie cellarium – spiżarnie i magazyny konwentu.
Stan obecny
Klasztor w Claregalway, choć znajduje się dziś w stanie ruiny, to należy do grupy najlepiej zachowanych irlandzkich domów franciszkańskich. W pełnej wysokości przetrwała XV-wieczna wieża kościelna oraz większość murów obwodowych prezbiterium i nawy głównej, za wyjątkiem zawalonej w XIX stuleciu ściany zachodniej. Widoczny jest także nieduży transept po stronie północnej oraz arkady międzynawowe. Niestety prawie całkowitej degradacji uległa nawa północna, podobnie jak krużganki i zachodnie skrzydło klauzury. W stanie niezadaszonej ruiny znajdują się skrzydła południowe i wschodnie, oba ze śladami znacznych przekształceń. W pobliżu rdzenia klasztoru przetrwały jeszcze fragmenty muru z dwoma furtami oraz ruiny budynku młyna i latryn.
Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachowanych na terenie klasztoru warte uwagi jest wschodnie okno prezbiterium z częściowo rekonstruowanym maswerkiem. Późnogotyckie okna przetrwały w murach transeptu i wieży, natomiast wczesnogotyckie w ścianach wzdłużnych prezbiterium i w ścianie południowej nawy. W ścianie wschodnie prezbiterium dojrzeć można też ślady starszej triady okien z XIII wieku. We wnętrzu kościoła zachowały się arkady międzynawowe i podwieżowe, uszkodzone wnęki pod sedilia, piscina w prezbiterium i transepcie oraz kilka profilowanych wnęk grobowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Mitchell J., An Account of the Franciscan Friary and of the Parish Churches at Claregalway during the Last Two Hundred and Fifty Years, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, Vol. 37/1979-1980.
Mooney C., Franciscan Architecture in Pre-Reformation Ireland (Part I-IV), „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 85-87, No. 1955-1957.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.