Historia
Murowana wieża mieszkalna w Castlemartyr zbudowana została w pierwszej połowie XV wieku przez jedną z gałęzi możnego rodu FitzGerald, potomków anglo-normańskich osadników z XII wieku. Była typową irlandzką rezydencję obronną z okresu późnego średniowiecza, powstałą gdy władza rządu centralnego załamała się, a lokalni lordowie, tacy jak FitzGeraldowie, rządzili swoimi terytoriami niezależnie, ale narażeni byli na ciągłe napady, najazdy i kradzieże, nie tylko związane z próbami wypierania angielskich kolonistów, ale także z walkami pomiędzy rodzimymi rodami.
Wieża stanowiła własność rodziny FitzGeraldów do lat 80-tych XVI wieku, kiedy to wraz z okolicznymi ziemiami została skonfiskowana po stłumieniu rebelii, wywołanej przez earla Desmond ze starszej gałęzi rodu. Baronię Imokilly, na terenie której znajdowało się Castlemartyr, najechał wówczas earl Ormond, z rozkazu którego pojmać miano wiekową matkę seneszala, Johna FitzEdmunda FitzGeralda, powieszoną następnie na murach zamku. John ostatecznie poddał się, lecz majątku nie odzyskał i zmarł w 1589 roku na zamku w Dublinie.
Pod koniec XVI wieku nowym właścicielem Castlemartyr wpierw został Anglik Walter Raleigh, a następnie earl Cork, Richard Boyl, który zakupił wieżę dla swego syna Rogera. Ten na początku XVII wieku ufundował w pobliżu starej wieży nowożytny ufortyfikowany dom. Obydwa budynki ucierpiały w trakcie walk irlandzkich katolików z angielskimi protestantami w latach 40-tych XVII wieku. Około 1660 roku funkcję mieszkalną przejął w Castlemartyr kolejny, trzeci, pozbawiony już cech obronnych budynek. Funkcjonował on do 1730 roku, kiedy to całe założenie zostało przeznaczone na cele gospodarcze, zaś mieszkańcy przenieśli się do wygodniejszego sąsiedniego dworu.
Architektura
Wieżę wzniesiono na stosunkowo płaskim terenie zachodniego brzegu rzeki Klitha, gdzie stanowiła północno – wschodni narożnik dziedzińca o wymiarach około 65 x 43 metry. Zbudowana została na rzucie prostokąta o długości 13,2 metrów i szerokości 10,4, metra, utworzonego przez masywne mury grubości 2,7 metra na poziomie przyziemia. Wyżej grubość muru zmniejszała się, ze względu na pochyłe elewacje części cokołowej wieży. W efekcie bryła wieży była wysoka i smukła. Do konstrukcji ścian wykorzystano z grubsza opracowany od strony lica kamień, wzmacniany nieco większymi i lepiej ciosanymi kwadrami w narożnikach.
Elewacje wieży rozdzielały w większości niewielkie otwory okienne, rozmieszczone w miarę równomiernie w osiach, o poziomie dekoracyjności uzależnionym od pomieszczenia jakie doświetlały. Najprostsze szczeliny w ciosowych obramieniach umieszczono w dwóch najniższych kondygnacjach oraz w miejscu klatki schodowej. Mieszkalne piętra oświetlały już okna z archiwoltami uformowanymi w tak zwane ośle grzbiety, z fazowanymi obramieniami i płaskorzeźbionymi polami po bokach archiwolt, przy czym największe okna na czwartej kondygnacji utworzono wielodzielne, dzielone kamiennymi krzyżami. Zwieńczenie wieży miało formę blankowanego przedpiersia otaczającego niezadaszony chodnik straży.
Wejście do wieży wiodło poprzez jedną z krótszych ścian, skierowaną ku północy z lekkim odchyleniem w stronę zachodnią. Nietypowo dla późnośredniowiecznych irlandzkich wież mieszkalnych, umieszczono w niej dwa portale, po jednym na poziomie przyziemia i pierwszego piętra. Dolne wejście chronione było ryglem zasuwanym do gniazda w murze i otworem tak zwanej mordowni, umożliwiającej prowadzenie ostrzału z góry na wschodzących napastników. Górny, ostrołuczny i fazowany portal musiał być dostępny drewnianymi schodami lub ewentualnie drabiną. Flankowały go dwa podwójne otwory strzeleckie przeznaczone dla ręcznej broni palnej.
Przyziemie wieży było ciemną, podsklepioną komorą gospodarczą, pozbawioną bezpośredniego połączenia z piętrem. W każdej ścianie, za wyjątkiem wejściowej, umieszczono pojedyncze szczelinowe otwory o obustronnych rozglifieniach. Ponadto skromny wystrój uzupełniały trze wnęki – półki ścienne. Pierwsze piętro wieży miało już dostęp z korytarza wejściowego do schodów i spiralnej klatki schodowej w grubości muru zachodniego narożnika. Trzecia kondygnacja zapewne była pierwszą o funkcji mieszkalnej, była bowiem oświetlana przez dwa naprzeciwległe okna z zamknięciami w ośle grzbiety. Czwartą kondygnację ogrzewał kominek i oświetlały większe okna dzielone profilowanymi krzyżami oraz zwieńczone oślimi grzbietami. Zapewne więc stanowiła główną przestrzeń mieszkalno – reprezentacyjną wieży. Powyżej funkcjonowała jeszcze mieszkalna, wyposażona w latrynę piąta kondygnacja.
Stan obecny
XV-wieczna wieża znajduje się dziś w stanie częściowej ruiny, sąsiadującej z zabudowaniami XVII-wiecznymi. Zachowała mury obwodowe do poziomu przedpiersia (widocznego po stronie zachodniej), za wyjątkiem częściowo zawalonej na poziomie dwóch najwyższych kondygnacji ściany wschodniej. Część okien w murach wieży uległo zniszczeniu, a niektóre zostały przekształcone w okresie nowożytnym. W dobrym stanie zachowało się wielodzielne późnogotyckie okno północne czwartej kondygnacji oraz XV-wieczne okno jednodzielne w ścianie południowej na kondygnacji trzeciej. Przetrwał także flankowany otworami strzeleckimi portal wejściowy na piętrze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cotter E., Heritage Castles of County Cork, Cork 2017.
Salter M., The castles of South Munster, Malvern 2004.