Historia
Wieża Castledonovan (gael. Caisleán Uí Dhonnabháin) zbudowana została w XVI wieku z fundacji klanu O’Donovan, którego przedstawiciele byli bliskimi sojusznikami rodu MacCarthy Reagh, gałęzi klanu MacCarthy, rządzącego dużymi obszarami południowo – zachodniej części hrabstwa Cork. Według tradycji do budowy wieży przyczynił się Domhnall na gCroiceann O’Donovan, wódz klanu O’Donovan od 1560 do 1584 roku. Najwcześniejsze wzmianki o wieży w przekazach pisemnych pojawiły się za życia syna Domhnalla, Donala II, który oddał swoje ziemie angielskiej Koronie na mocy warunków porozumienia z 1592 roku. Formalnie nie zostały mu zwrócone aż do 1616 roku, a w 1607 roku poddano je pełnej inspekcji dotyczącej rozmiaru majątku. Rodzina zamieszkiwała jednak w Castledonovan, a nawet około 1626 roku Donal II O’Donovan przeprowadził naprawy i częściową modernizację budynku, co uwieczniono datą na obramieniu okiennym.
W latach 40-tych XVII wieku O’Donovanowie wraz z klanem MacCarthy wzięli udział w buncie przeciwko rządom angielskim, przez co w 1650 roku wieża Castledonovan została oblężona i częściowo zniszczona przez siły Olivera Cromwella. W kolejnych latach skonfiskowane miejscowe dobra przeszły na własność rodziny Evanson. Wraz z przywróceniem monarchii w 1660 roku ziemie i majątki skonfiskowane przez administrację Cromwella miały zostać zwrócone, był to jednak niedokładny proces, który w wielu przypadkach przyczynił się jedynie do częściowego przywrócenia własności. W przypadku ziem klanu O’Donovan, Donal IV otrzymał początkowo dokument z 1661 roku, w którym zwrócono mu całość majątku skonfiskowanego jego ojcu. Jednak ostateczny dekret z 1666 roku, zwrócił mu tylko ziemie w Rahine. Majątek Castledonovan został w 1678 roku przyznany porucznikowi Nathanielowi Evansonowi, co potwierdzało wcześniejsze nadanie Cromwella. Rodzina Evanson nigdy nie podjęła się odbudowy wieży.
Architektura
Wieżę Castledonovan zbudowano na piaskowcowej skale, górującej nad przepływającą po stronie zachodniej niewielką rzeką Ilen, a także okolicznymi wrzosowiskami, bagnami, niezbyt urodzajnymi polami i pastwiskami. Podobnie jak u wielu innych domów wieżowych w regionie, lokalizacja ta pozwalała na kontrolowanie ruchu wzdłuż doliny i w stronę pobliskiej przełęczy górskiej na północy. Kulminację wzniesienia oprócz samej wieży pierwotnie zajmowały także niższe zabudowania pomocnicze i gospodarcze, umieszczone przed jej wejściową zachodnią elewacją. Rozlokowane były one na przestrzeni około 23 x 12 metrów, gdzie otoczone były kamiennym murem.
Castledonovan było okazałą wieżą mieszkalną o znacznych rozmiarach 14,2 x 8,2 metrów, stosunkowo mocno wydłużoną w planie, wzniesioną z lokalnego piaskowca, kładzionego równo i z prostymi elewacjami od strony zewnętrznej, ale z wnętrzem (za wyjątkiem głównych pomieszczeń) wymurowanym mniej starannie. Bardzo twarda zaprawa była używana obficie, pozwalając na swobodne układanie kamieni. Tam, gdzie nie było prawdopodobne, aby była widoczna, jak na przykład z tyłu przedpiersia, używano więcej zaprawy niż kamienia. Tam też kamienie były układane nieregularnie, odchylając się od poziomu, a nawet lekko wysuwając się z elewacji ściany. Dom wieżowy był wzmocniony w dużej części za sprawą sztywności mocnej zaprawy, a nie przez ścisłe dopasowanie kamieni. Co charakterystyczne narożniki wieży nie były wzmocnione ciosami.
Wieżę u podstawy ujęto wydatnym, wzmacniającym stabilność konstrukcji cokołem o pochyłych elewacjach. Jej elewacje pierwotnie przeprute były niedużymi, nieregularnie rozmieszczonymi otworami okiennymi i strzeleckimi. Wyróżniała się zwłaszcza elewacja wschodnia, która jako teoretycznie najbardziej zagrożona ostrzałem, posiadała jedynie dwa otwory i której mur był nieco grubszy od pozostałych. Korona murów wieży zwieńczona była blankowanym przedpiersiem, w dolnej części którego utworzono rząd małych otworów do odprowadzania nadmiaru wody deszczowej. We wschodnich narożnikach przedpiersia oraz po stronie południowo – zachodniej nadwieszono machikułowe bartyzany, każdą na trzech kamiennych konsolach. Narożnik północno – zachodni wieży był wyższy od pozostałych, o formie smukłej czworobocznej wieżyczki strażniczo – obserwacyjnej, zwieńczonej podobnie jak główna część wieży krenelażem.
Wejście do wieży umieszczono pośrodku ściany zachodniej na poziomie przyziemia. Umieszczony tam ostrołuczny portal zapewne zamykany był chowaną do uskoku żelazną kratą, blokowaną następnie łańcuchem przeciąganym przez otwór w ościeżu. Bezpośrednio nad wejściem nadwieszony miał być wykusz machikułowy. Za portalem wejściowym znajdował się korytarzowy przedsionek z wnęką dla odźwiernego po prawej i schodami po lewej. Wnęka strażnika miała wewnętrzne wymiary zaledwie 1,9 x 1,8 metra i nie była doświetlana żadnym oknem. Przyziemie było przykryte sklepieniem kolebkowym, natomiast wyższe trzy kondygnacje ponad głównymi pomieszczeniami rozdzielono drewnianymi stropami. Podskopione mogły być także nieduże komory umieszczone nad wejściem w grubości muru zachodniego. Z nich jedna znajdowała się na poziomie półpiętra między pierwszą a drugą kondygnacją. Przypuszczalnie pełniła funkcję obronną z dostępem do otworu tak zwanej mordowni. Nad poddaszem zapewne znajdowała się otwarta więźba dachowa, rozpostarta pomiędzy dwoma szczytami. Komunikację pionową zapewniała spiralna klatka schodowa, osadzona w narożniku północno – zachodnim.
Ciemne i wilgotne pomieszczenie przyziemia tradycyjnie pełnić musiało rolę gospodarczo – magazynową. Miało posadzkę utworzoną z litej skały podłoża, sklepienie wykonane wzdłuż osi wzdłużnej, oświetlenie zapewnione otworami w ścianach wschodniej i południowej. Brak otworu w ścianie północnej wynikał z małego zagrożenia z tego kierunku, bronionego przez stromą skałę i bagna u jej podnóża. Główne pomieszczenie pierwszego piętra posiadało okna z trzech stron, przy czym każde flankowane było okrągłymi otworami strzeleckimi dla ręcznej broni palnej. Ustawiono je tak, aby umożliwić strzelcowi stanie z bronią wygodnie podpartą na wysokości ramion. Ich rozglifienia umożliwiały ostrzał całego przedpola wieży. Szeroki kominek w ścianie zachodniej oraz osadzenie na murowanym sklepieniu, wskazywałyby, że pierwsze piętro mogło służyć jako kuchnia. Dlatego mały otwór u dołu północnego okna mógł być przeznaczony do usuwania pomyj. Główne pomieszczenie drugiego piętra było znacznie niższe. Mieściło kominek w ścianie zachodniej i było stosunkowo dobrze oświetlone od północy i południa, mogło więc pełnić funkcje mieszkalne. Bardzo podobną formę miało pomieszczenie trzeciego piętra.
Stan obecny
Wieża Castledonovan jest dziś częściową ruiną, zachowaną do prawie pełnej wysokości w narożniku północo – zachodnim i po stronie wschodniej, gdzie widoczne są dwie wykuszowe bartyzany. Zawaleniu niestety uległ w 1936 roku powyżej przyziemia narożnik południowo – zachodni, wraz ze sporą częścią ściany południowej i zachodniej na poziomie najwyższych pięter. W ocalałych murach widocznych jest kilka okien, choć większość z nich to efekt XVII-wiecznej przebudowy wieży. Odtworzony został portal wejściowy, oryginalne są kominki w zachodniej i wschodniej ścianie na poziomie pierwszego i drugiego piętra. W ostatnich latach irlandzkie rządowe Biuro Robót Publicznych przeprowadziło w Castledonvan znaczące prace konsolidacyjne i konserwatorskie, dzięki czemu zabytkowa budowla obecnie jest otwarta dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bolger T., Hegarty L., Archaeological excavations at Castle Donovan, County Cork, „Journal of the Cork Historical and Archaeological Society”, 117/2012.
Cotter E., Heritage Castles of County Cork, Cork 2017.
Salter M., The castles of South Munster, Malvern 2004.
Wycliffe M.S., The Tower Houses of West Cork, London 1998.