Historia
Pierwszą świątynią chrześcijańską na terenie Castledermot był kościół wczesnośredniowiecznego klasztoru Díseart Diarmada. Według Annals of the Four Masters został on założony w 814 roku przez Diarmaita, wnuka Áeda Róna, króla Ulaid. Prężnie funkcjonował przez cały IX i X wiek, co odzwierciedlone było licznymi wzmiankami i odniesieniami do miejscowych opatów i biskupów. Jedną z najsłynniejszych postaci był Cormac mac Cuileannán, biskup i król Munsteru, autor ważnych tekstów, takich jak Glosariusz Cormaca. W Díseart Diarmada pobierał on nauki i został pochowany w klasztorze po śmierci w bitwie pod Ballaghmoon, stoczonej w niewielkiej odległości od Castledermot w 908 roku. W kolejnych latach jego grób miał się stać miejscem pielgrzymek. W 841 i 867 roku Díseart Diarmada było obiektem najazdów wikingów, natomiast w 848 roku w pobliżu stoczono kolejną bitwę, która zakończyła się porażką Norwegów pod Sciath Nechtain. Kres pierwszego kościoła i klasztoru przyniósł pożar z 1106 roku.
Około 1171 roku, po anglo-normańskim najeździe na Irlandię, terytorium Hy Muiredhaigh, na którym znajdowało się Castledermot, zostało przyznane Walterowi de Riddlesford. Między 1225 a 1233 rokiem w źródłach pisanych wspomniana została osada („vill Trisseldermod”), stopniowo rozwijająca się pod władaniem Anglo-Normanów w kolejnych latach XIII wieku. Prawdopodbnie jeszcze pod koniec XII stulecia na miejscu dawnego kościoła klasztornego zbudowany został przez anglo-normańskich osadników nowy kościół, pełniący odtąd funkcje parafialne dla miejscowej ludności. W XIII wieku powiększono go o wczesnogotycką część wschodnią i południową nawę boczną, a w XV wieku zbudowano przejście łączące starą wieżę monastyczną z kościołem.
U schyłku średniowiecza i na początku okresu nowożytnego kościół zapewne dzielił losy miasta, spustoszonego w latach 30-tych XVI wieku, podczas zajmowania przez oddziały królewskie pacyfikujące bunt Thomasa FitzGeralda, dziesiątego earla Kildare zwanego Jedwabnym Tomaszem. Kolejne zniszczenia poczynić musiały angielskie wojska Olivera Cromwella w połowie XVII wieku, po wycofaniu których zubożałe miasto nie było w stanie przeprowadzić napraw kościoła. W drugiej połowie XVIII stulecia był on już zaawansowaną ruiną, na miejscu której w latach 30-tych XIX wieku wzniesiono nowożytną budowlę sakralną.
Architektura
Wczesnośredniowieczny klasztor i późniejszy kościół św. Jakuba zbudowane zostały na niewielkim wzniesieniu u zbiegu rzeki Lerr i Green, we wschodniej części osady, w miejscu które na przełomie XIII i XIV wieku włączone zostało w obręb miejskich murów obronnych. Pierwotny kompleks monastyczny składał się z kościoła oraz cylindrycznej wieży, zapewne otoczonych owalnym w planie murem. Wieża znajdowała się po północnej stronie kościoła, a nie jak to najczęściej praktykowano na zachód od jego fasady, z wejściem skierowanym pod skosem w stronę wejścia do kościoła, co mogłoby wskazywać na jej bardzo wczesną datę powstania, kiedy to nie wykształciła się odpowiednia praktyka planistyczna. Ewentualnie kościół romański z XII wieku nie zajął tego samego miejsca co starsza świątynia, ale został wysunięty bardziej ku zachodowi. W takim wypadku wieża nie odbiegała usytuowaniem względem najstarszego kościoła od tradycyjnego schematu.
Cylindryczną wieżę wzniesiono na planie koła o średnicy 4,7 metrów i wysokości sięgającej nieco ponad 20 metrów. Zbudowana została z granitowego kamienia eratycznego o dużej i średniej wielkości, w większości nie opracowanego, uzupełnianego drobniejszym gruzem. W typowy dla budowli tego typu sposób, mury wieży nieco zwężono w górnych partiach i zwieńczono kamiennym stożkowym dachem. Unikalne było natomiast umieszczenie wejścia prawie na poziomie gruntu, zamiast bardziej chroniącego przed napastnikami wejścia na wysokości paru metrów. Wnętrze wieży doświetlały wąskie i proste otwory prostokątne z nadprożami utworzonymi z pojedynczych kamieni. Cztery nieco większe otwory znajdowały się na najwyższej kondygnacji z dzwonami. Piętra rozdzielone były drewnianymi stropami, ale najniższa z kondygnacji mogła być przykryta kamiennym sklepieniem kopułowym, jeszcze jednym nietypowym rozwiązaniem wieży.
Romański kościół z XII wieku był budowlą jednonawową o nieznanym pierwotnym zamknięciu po stronie wschodniej. Główne wejście do niego wiodło od zachodu, poprzez dekoracyjny uskokowy portal z półkolistymi archiwoltami, zdobionymi motywem dwuspadowych wybrzuszeń o profilowanych dłuższych bokach. W XIII wieku kościół został powiększony po stronie wschodniej i od południa, gdzie umieszczono nawę boczną. W ścianie zachodniej zachowano stary portal romański. Nawę boczną połączono z nawą główną ostrołucznymi, pozbawionymi profilowania arkadami. Przypuszczalnie podobna arkada oddzieliła wówczas nawę od czworobocznego prezbiterium.
Stan obecny
Najstarszą budowlą na terenie przykościelnego cmentarza jest dziś cylindryczna wieża z X wieku, budowla typowa dla wczesnośredniowiecznych celtyckich społeczności monastycznych, ale z kilkoma unikalnymi rozwiązaniami. Zachowała prawie pełną wysokość, lecz powyżej okien najwyższego piętra zwieńczona jest dziś nowożytną nadbudową z przedpiersiem, które w XVIII wieku zastąpiło pierwotny stożkowy dach. Wtórne jest również pojedyncze okno w przyziemiu. Z XII-wiecznego kościoła zachował się jedynie częściowo rekonstruowany romański portal zachodni. Budynek znajdujący się za nim jest nowożytny, za wyjątkiem XIII-wiecznych ostrołucznych arkad, które niegdyś prowadziły do nawy bocznej. Przetrwały one jako wnęki w południowej ścianie, w których znajdują się obecnie okna i organy kościelne.
Na cmentarzu na północ, południe i zachód od kościoła stoją trzy wysokie krzyże z IX/X wieku. Północny i południowy są bogato zdobione scenami biblijnymi i sztuką abstrakcyjną. Nieozdobiona podstawa trzeciego krzyża stoi blisko romańskiego portalu. Na zachód od okrągłej wieży znajduje się leżąca płyta z prostym, wyrytym łacińskim krzyżem, uważana za grób Cormaca mac Cuileannána. Na południe od kościoła, w pobliżu południowego krzyża, znajduje się niezwykły kamienny zabytek datowany na połowę X wieku, uważany za jedyny zachowany przykład wikińskiego kamienia grobowego w Irlandii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Greene S., Castledermot, Dublin 2020.
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.