Historia
Klasztor franciszkanów w Castledermot założony został przez Waltera de Riddlesford młodszego. Miało to miejsce przed 1247 rokiem, kiedy to tamtejszy konwent został po raz pierwszy odnotowany w przekazach pisanych. Wówczas to klasztor uzyskał królewski grant od justiciara Johna Fitzgeoffreya, zapewne przeznaczony na budowę kościoła i przyległej klauzury. Kolejna duża donacja z 1302 roku od Thomasa Ossory sfinansowała budowę północnej nawy bocznej oraz północnego ramienia transeptu kościoła klasztornego, przy czym prace te opóźnić mogły zniszczenia jakie klasztor poniósł w czasie najazdu Edwarda Bruce z 1317 roku. Ukończenie rozbudowy mogło nastąpić około 1328 roku, bowiem wówczas w jednej z kaplic złożone miało zostać ciało kolejnego dobroczyńcy klasztoru, Thomasa, drugiego earla Kildare.
Rozbudowy późnośredniowieczne klasztoru ograniczały się do XV-wiecznej przykościelnej wieży oraz być może zabudowań klauzury. Wieża nie była typową konstrukcją przeznaczoną dla dzwonów, lecz przypuszczalnie miała zwiększyć poczucie bezpieczeństwa mnichów i gwardiana w niespokojnym okresie schyłku średniowiecza, gdy w Irlandii narastał chaos, a autorytet władzy centralnej upadał. Nie wiadomo w jakim stopniu stare i nowe zabudowania ucierpiały w latach 30-tych XVI wieku, kiedy to miasto złupiły oddziały królewskie w czasie pacyfikowania buntu Thomasa FitzGeralda, dziesiątego earla Kildare zwanego Jedwabnym Tomaszem.
W 1541 roku franciszkański konwent w Castledermot został skasowany na podstawie działań reformacyjnych króla Henryka VIII. W chwili zamknięcia klasztor składać się miał z z kościoła, wieży, dwóch sal, kuchni, ogrodu, sadu, cmentarza, dziedzińca otoczonego kamiennymi murami, trzech zabudowań mieszkalnych, pól i młyna wodnego. Zabudowania klasztorne przeszły na własność angielskiej Korny i zostały oddane w dzierżawę. Do ich zniszczenia oraz porzucenia przyczynić się mogły walki irlandzkich katolików z wojskami Olivera Cromwella w połowie XVII wieku, gdy miasto zostało spustoszone i na długi czas podupadło.
Architektura
Klasztor założony został po południowej stronie miasta Castledermot, poza obrębem jego fortyfikacji. Usytuowano go nad brzegiem łagodnego zakola rzeki Lerr, po zachodniej stronie traktu wybiegającego z południowej bramy miejskiej i zmierzającego do przeprawy na rzece. Teren klasztoru w średniowieczu prawdopodobnie ogrodzony był kamiennym murem oraz rowem o szerokości nieco ponad 1 metra, w obrębie których oprócz kościoła i zabudowań klauzury mieściły się zabudowania gospodarcze, ogrody, sady oraz cmentarz. W północnej części założenia znajdowała się także wolnostojąca kaplica. Klauzura rozmieszczona została po południowej stronie kościoła, gdzie dwa lub trzy skrzydła otaczały wraz ze świątynią wirydarz.
Kościół klasztorny w XIII wieku był prostą budowlą założoną na planie wydłużonego prostokąta, z prezbiterium które nie zostało wyodrębnione zewnętrznie z bryły. W pierwszej połowie XIV wieku dobudowana została wąska nawa północna oraz sąsiadujące z nią ramię transeptu wraz z trzema kaplicami przy ścianie wschodniej i drugą wąską nawą poprzeczną. Prawdopodbnie przedłużeniu uległo też wówczas prezbiterium. Na rozbudowę kościoła o drugie ramię transeptu i kolejną nawę boczną nie pozwolił brak miejsca, zajmowanego przez klauzurę. Całość uzyskała więc ciekawy, bardzo nieregularny układ przestrzenny. Najpóźniejszym elementem kościoła była smukła czworoboczna wieża, dostawiona w XV wieku do wschodniej części południowej ściany korpusu.
Wejście do kościoła wiodło od strony zachodniej, poprzez wysoki portal umieszczony niesymetrycznie w nawie bocznej. Na utworzenie tak dużego portalu na osi fasady zachodniej nie pozwalały dwa lancetowate XIII-wieczne okna, od zewnątrz fazowane, do wnętrza rozglifione. Podobne okna pierwotnie znajdowały się również w ścianie północnej prezbiterium i chóru, a być może także w nawie głównej, nim dobudowano transept i nawę boczną. W ścianę wschodnią po przedłużeniu prezbiterium w XIV wieku osadzono okazałe ostrołuczne okno, zajmujące prawie całą przestrzeń elewacji, włącznie z częścią szczytową. Podobne duże okno osadzono w północnej ścianie transeptu. Wypełniał je czterodzielny maswerk, podzielony na cztery lancety wpisane w dwa ostrołuki oraz trójliść i sześciolistną rozetę powyżej. Sąsiednie kaplice oświetlały w sumie trzy duże ostrołuczne okna maswerkowe, każde z przeplatającym się laskowaniem ponad trzema lancetami. Rozmieszczono je symetrycznie pomiędzy płytkimi przyporami. Masywne przypory opięły narożniki transeptu i prezbiterium, w celu wzmocnienia ścian przeprutych bardzo dużymi oknami.
Wnętrze nawy północnej otwarto na nawę główną trzema prostymi arkadami o ostrołucznych, pozbawionych profilowania arkadach, opartych na czworobocznych filarach z impostami. O wiele bardziej dekoracyjną formę uzyskały ostrołuczne arkady pomiędzy transeptem a kaplicami, ozdobione na całej wysokości ciągłym profilowaniem naprzemiennych wałków i rowków. Archiwolty arkad opuszczono na drobne kapitele smukłych przyściennych kolumienek. Ponadto pomiędzy archiwoltami dwóch arkad w ścianie umieszczono profilowaną wnękę z trójlistnym zamknięciem osadzonym na dwóch krótkich kolumienkach, zapewne przeznaczoną na rzeźbioną figurę. Ostrołukowa wnęka w północnej kaplicy mogła mieścić ołtarz, natomiast południowa kaplica otrzymała wnękę ścienną z kropielnicą na wodę święconą. Dwie nawy transeptu rozdzielała dwuprzęsłowa arkada o nieco prostszej formie niż przeciwległe arkady kaplic. Była ona profilowana, ostrołuczna, oparta na pojedynczym czworobocznym filarze z kapitelem lub impostem.
Wieża wzniesiona w XV wieku po południowej stronie kościoła nie była typową dzwonnicą, ale pełniła raczej funkcje mieszkalno – obronne. Założona została na planie czworoboku, z zaoblonym ryzalitem przy narożniku południowo – wschodnim, mieszczącym spiralną klatkę schodową. Schody, podobnie jak najniższe kondygnacje rdzenia wieży, doświetlane były prostymi otworami szczelinowymi. Na najwyższych piętrach utworzono okna z trójliśćmi wpisanymi w łuki zamknięte tak zwanymi oślimi grzbietami. Wejście do wieży prowadziło od strony chóru kościoła, portalem o dwuspadowym zamknięciu. Kolejny podobny portal umieszczono zaraz obok, do pomieszczeń przybudówki sąsiadującej z wieżą od wschodu.
Stan obecny
Do chwili obecnej przetrwały jedynie mocno zdegradowane ruiny kościoła klasztornego oraz ściana szczytowa wolnostojącej kaplicy po jego północnej stronie. Kościół zachował znaczną część murów obwodowych XIII-wiecznej nawy i prezbiterium. Przetrwał też XIV-wieczny transept, bez ściany zachodniej nawy bocznej, ale z kaplicami wschodnimi i ich arkadami. Najlepiej zachowanym elementem kompleksu jest późnośredniowieczna wieża przy południowej ścianie kościoła. Spośród detali architektonicznych, oprócz wspomnianych arkad kaplic transeptu, wyróżniają się maswerkowe okna kaplic, wnęka ścienna nad arkadami kaplic, wczesnogotyckie okna zachodnie nawy, duże, niestety pozbawione już maswerków okna transeptu i prezbiterium, czy późnogotyckie okna wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Greene S., Castledermot, Dublin 2020.
Mooney C., Franciscan Architecture in Pre-Reformation Ireland (Part III), „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 87, No. 1/1957.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.