Historia
Mnisi cysterscy osadzeni zostali do Cashel w 1271 lub 1272 roku, przez arcybiskupa Davida Mac Cerbailla, jako filia opactwa Mellifont, pierwotnie znana pod nazwą „de Rupe”, która odnosiła się do pobliskiego skalistego wzgórza katedralnego. Nowy klasztor składał się głównie z zakonników irlandzkich, co początkowo wywoływało podejrzliwość w anglo-normańskiej społeczności sąsiedniego miasta. Skład osobowy opactwa oraz wybór zakonu był wynikiem przychylności dla cystersów arcybiskupa, który sam kilka lat wcześniej założył szary habit i który był rodowitym Irlandczykiem. Według tradycji David Mac Cerbaill kilka lat przed fundacją miał mieć koszmary o wymierzonym przeciwko niemu spisku miejscowych benedyktynów, dlatego pilnie potrzebował w Cashel przeciwwagi która wsparłaby jego władzę. Wyjaśniałoby to niecodzienne usytuowania opactwa, położonego w bliskiej odległości od miasta i katedry, a nie jak przewidywała cysterska reguła w ustronnym, oddalonym od siedzib ludzkich miejscu.
Prace budowlane nad murowanym kościołem klasztornym i najważniejszymi zabudowaniami klauzury rozpoczęto już w kilka lat po oficjalnej fundacji. Ukończono je stosunkowo szybko, prawdopodobnie do końca XIV wieku, co po części wynikać mogło z początkowej prostoty i surowości wnętrz opactwa. W XIV wieku klasztor nie był poddawany większym zmianom architektonicznym, pomimo posiadania znacznej ilości gruntów, działek, sadów, czy też ogrodów, z których mógł czerpać zyski. Być może wpływ na to miały częste epidemie oraz ogólna stagnacja gospodarki. Do przebudowy kościoła opackiego przystąpiono dopiero w drugiej połowie XV wieku, kiedy to wzniesiona została wieża na przecięciu naw.
U schyłku średniowiecza, przypuszczalnie na początku XVI wieku, wnętrze kościoła klasztornego podzielono murowanymi przegrodami, co mogło być spowodowane mniejszą ilością mnichów w późnym okresie średniowiecza, i koniecznością ograniczenia wykorzystywanej przestrzeni. W chwili kasaty klasztoru w 1541 roku, znajdował się w nim już tylko opat Patrick Stackpool i jeden mnich, chociaż trzech kolejnych zakonników pozostało jako księża, aby służyć lokalnej parafii, a wschodni kraniec kościoła pozostał w użyciu jako kościół parafialny. Ziemie klasztoru ostatecznie przeszły na Jamesa Butlera, earla Ormond, natomiast różne części klasztoru (nawa, południowe ramię transeptu i kapitularz) zostały przekształcone w prywatne domy. W późniejszym okresie nowożytnym zostały one porzucone i popadły w całkowitą ruinę.
Architektura
Klasztor założony został na nizinnym, płaskim terenie po zachodniej stronie wzgórza katedralnego i miasta Cashel, w pobliżu wolno płynącego przez łąki strumienia, który zapewniał niezbędną do codziennego funkcjonowania wodę. Opactwo składało się z kościoła klasztornego oraz usytuowanych po jego północnej stronie zabudowań klauzury, które zgodnie z cysterskim schematem otaczały trzema skrzydłami czworoboczny wirydarz. Opactwo Hore było jedynym przykładem w Irlandii cysterskiego klasztoru z klauzurą po północnej stronie kościoła. Budowa wirydarza po południowej stronie miała zapewniać lepsze wykorzystanie promieni słonecznych, ale reguła ta czasem była łamana, przeważnie na skutek trudności z wykorzystaniem dostępu do wody. Oprócz zabudowań mieszkalnych, przy klasztorze znajdować się musiały zabudowania gospodarcze, prawdopodobnie zlokalizowane po zachodniej stronie.
Kościół klasztorny w Cashel zbudowany został na planie typowej cysterskiej świątyni, pomimo stosunkowo późnej daty założenia opactwa i faktu, że tak konserwatywne podejście zostało niewiele wcześniej porzucone podczas przebudowy kościoła opackiego w Mellifont. Pierwotnie składał się z trójnawowego korpusu o formie bazyliki, transeptu z parą czworobocznych kaplic po wschodniej stronie każdego ramienia oraz prezbiterium na rzucie krótkiego prostokąta. Oryginalny projekt nie obejmował wieży, więc dach musiał biec nieprzerwanie ze wschodu na zachód. Mury prezbiterium i południowego ramienia transeptu wsparte zostały masywnymi przyporami, ustawionymi równolegle i poprzecznie w stosunku do osi kościoła, ale już sześcioprzęsłowy korpus pozostawiono z elewacjami nie rozczłonkowanymi szkarpami. Wszędzie natomiast ściany kościoła charakteryzowały się regularną sekwencją niewypełnionych otworów maczulowych, pozostawionych po rusztowaniach wykorzystywanych w trakcie budowy.
We wnętrzu kościoła korpus podzielono na nawy czworobocznymi w przekroju filarami, których fazowanie w narożnikach przedłużono bez przerywania na prosto wykonane ostrołuczne arkady. Oświetlenie nawy głównej zapewniały okna o kształcie czwórliści, umieszczone dokładnie nad filarami. W nawach bocznych przypuszczalnie znajdowały się ostrołuczne okna o niewielkiej wysokości, a w południowym ramieniu transeptu dwa wysokie okna lancetowate. Prezbiterium wyróżnione było wyżej położoną posadzką, dostępną za pomocą kilku stopni, z powodu których gzyms na ścianach bocznych zyskał uskoki. Podobnie dwoma stopniami podwyższone były kaplice boczne przy transepcie. Prezbiterium, tak jak pozostała część kościoła, nie było sklepione. Jego oświetlenie od strony wschodniej zapewniono typową dla cystersów triadą lancetowatych okien, z których środkowe utworzono nieco wyższe niż boczne. Pojedyncze wysokie okna umieszczono w ścianach bocznych prezbiterium. Pod nimi poprowadzono profilowany gzyms, oddzielający część okienną od przyziemia, gdzie w ścianie południowej osadzono sedilia i piscinę z trójlistnym zamknięciem. Detal architektoniczny kościoła była bardzo surowy, prawie całkowicie pozbawiony dekoracji, uosabiający cysterski puryzm.
W drugiej połowie XV wieku nad przecięciem nawy głównej i transeptu kościoła zbudowana została przysadzista wieża o wysokości 16,9 metrów. Była ona na tyle niska, że wysoki dwuspadowy dach północnego ramienia transeptu wymusił przesunięcie od osi szczelinowego okna najwyższej kondygnacji wieży. Elewacje wieży charakteryzowały się dobrym wykończeniem wapiennych ciosów oraz wieńczącym koronę przedpiersiem, zapewne pierwotnie blankowanym. We wnętrzu, celem posadowienia górnych kondygnacji wieży, wstawiono cztery filary ze sfazowanymi cokołami i głębokim profilowaniem narożników przechodzącym bez przerywania w profilowanie arkad na przecięciu naw. Dwa łuki na osi wschód – zachód wzmocniono gurtami z bogato profilowanymi zakończeniami, zawieszonymi na drobnych ostrosłupowych wspornikach. Przyziemie wieży przykryte zostało żebrowym sklepieniem gwiaździstym, o dobrze wyważonym wzorze z motywem podwójnego ośmiokąta w środku. Wewnętrzny ośmiokąt utworzono bardzo nieregularny, spłaszczony niemal do kwadratu, co spowodowało powstawanie komórek o osobliwym kształcie, ale z ogólnym efektem symetrycznym i nie pozbawionym atrakcyjności.
Układ pomieszczeń klauzury w większości przestrzegał wypracowanego przez cystersów schematu zabudowań klasztornych. W przyziemiu najważniejszego skrzydła wschodniego mieściła się zakrystia, sąsiadującą z kościołem i posiadająca długość równą jego transeptowi wraz z kaplicą. Dalej na północy mieściło się duże pomieszczenie na planie prostokąta, być może pełniące funkcję fraterni, czyli izby przeznaczonej do wspólnej pracy mnichów (np. skryptorium). Kapitularz, czyli najważniejsze w opactwie pomieszczenie przeznaczone do codziennych zgromadzeń monastycznej społeczności, zostało w całości wysunięte ze skrzydła w stronę wschodnią. Miało w planie kształt prostokąta, było oświetlane od wschodu pojedynczym, rozglifionym do wnętrza oknem i prawdopodobnie wyposażone w przystawione do ścian siedziska. Piętro skrzydła wschodniego początkowo mieścić musiało dormitorium, czyli wspólną salę sypialną mnichów. Dodatkowe pomieszczenie znajdowało się nad kapitularzem. Było ono oświetlane dużym dwudzielnym oknem z trójlistnym maswerkiem i kamiennymi siedziskami po bokach, musiało więc pełnić funkcję mieszkalną dla znaczniejszej osoby, być może samego opata.
Skrzydło północne składało się z dwóch mniejszych pomieszczeń na rzucie kwadratu oraz długiej sali w części środkowej, umieszczonej dłuższą osią równolegle w stosunku do krużganka. Ta druga sala pełniła rolę refektarza, co było pewnym odstępstwem od często stosowanego układu z dłuższą osią refektarza umieszczoną poprzecznie w stosunku do osi skrzydła. Z narożnika północno – wschodniego silnie wysunięto prostokątny budynek, stykający się ze skrzydłem niewielką częścią ściany. Mieścił on latryny, musiał więc być skomunikowany na piętrze z dormitorium. Zachodnie skrzydło klauzury było najwęższym ze wszystkich trzech. W przyziemiu dzieliło się na dwa długie pomieszczenia i trzecią izbę w narożniku między skrzydłem zachodnim i północnym. Skrzydło zachodnie musiało pełnić funkcje gospodarcze. Zapewne znajdowało się w nim klasztorne cellarium oraz pomieszczenia przeznaczone dla konwersów, czyli świeckich pracowników opactwa, którzy musieli posiadać osobne dormitorium i refektarz.
Klasztorny krużganek obiegał czterema ciągami korytarzy wirydarz i łączył wszystkie najważniejsze w opactwie pomieszczenia. W stronę ogrodu zwrócony był półkolistymi arkadami opartymi na wielobocznych filarkach z czworobocznymi cokołami. Filary ustawiono parami, z wypełnieniem pomiędzy trzonami i ze wspólnymi impostami nałożonymi na niewielkie kapitele. Krużganek nie został przykryty sklepieniami, a jedynie jednospadowymi daszkami z otwartą więźbą dachową lub płaskimi stropami. Z kościołem tradycyjnie łączył się dwoma portalami: zachodnim przeznaczonym dla konwersów i wschodnim wykorzystywanym przez mnichów. Charakterystyczny był brak bezpośredniego połączenia krużganka z kapitularzem, gdzie zwyczajowo umieszczano najbardziej ozdobne portale wejściowe i przeźrocza.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się ruiny kościoła klasztornego oraz fragmenty zabudowań wschodniego skrzydła klauzury. Choć pozostałe pomieszczenia widoczne są jedynie w postaci zarysu ścian murów przyziemia, to stanowią dobry przykład cysterskiego podejścia do projektowania w późnym XIII wieku. Kościół w większości utracił mury naw bocznych oraz zachodnią część północnych filarów międzynawowych i clerestorium. Większość z pozostałych arkad międzynawowych jest od schyłku średniowiecza zamurowana, podobnie jak odgrodzone ramiona transeptu. Choć kościół charakteryzował się surowością i małą ilością detalu architektonicznego, to warto zwrócić uwagę na czwórlistne okna nawy głównej, triadę okien w prezbiterium oraz sąsiednią piscinę, podwójną piscinę w kaplicy, a także podwieżowe arkady ze sklepieniem z drugiej połowy XV wieku. W murach kościoła widoczne są także liczne okna późnogotyckie, wstawione po umieszczeniu w budynku pomieszczeń mieszkalnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Manning C., Rock Of Cashel, Co. Tipperary, Dublin 2000.
Marnane D., Cashel, history & guide, Dublin 2007.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Stalley R.A., The Cistercian monasteries of Ireland, London-New Haven 1987.