Historia
Początki Cashel jako ośrodka władzy sięgały IV lub V wieku i związane były z działalnością dynastii Eóganacht, potomkami legendarnego Éogana Móra, syna Aililla Óluma. Dzieje te nie zostały odnotowane w żadnych współczesnych przekazach pisemnych, a jedynie utrwalone w późniejszej tradycji. Założycielem Cashel miał być Conall Corc, potomek Éogana Móra, osadnik lub najemnik przybyły z celtyckiej Brytanii, który został pierwszym historycznym władcą Munsteru. Królestwo Cashel prawdopodobnie od chwili powstania miało powiązania z chrześcijaństwem, w odróżnieniu od innych królewskich ośrodków, takich jak Cruachain w Connacht, Dún Ailinne w Leinster, Emain Macha w Ulster, czy Tara w Meath. Cashel było nie tylko jedną z siedzib lokalnych władców, ale szybko stało się ośrodkiem zwierzchniego królestwa Munster oraz miejscem inauguracji jego królów.
Do X wieku gałęzie rodu Eóganacht rozprzestrzeniły się po całym Munsterze i jedynie jego członkowie mogli się ubiegać o władzę w Cashel. W tym czasie kontrolowali oni większość południowej części Irlandii, podczas gdy władza nad północną częścią wyspy należała do dynastii Uí Néill. Z czasem obie grupy zaczęły pożądać zwierzchnictwa nad całą Irlandią. W Cashel dotyczyło to zwłaszcza Cathala mac Finguine, rządzącego w latach 713-742, czy Fedelmida mac Crimthainna, panującego między 820 a 847 rokiem, którzy stanowili poważne zagrożenie dla królów Ui Néill z Tary. Nietypową cechą królestwa Cashel był fakt, że wielu jego władców było również duchownymi. Chociaż Fedelmid mac Crimthainn był również biskupem, nie przeszkadzało mu to w napadaniu na kościelne dobra na innych terytoriach. Cormac mac Cuilennáin, który został królem Cashel w 902 roku, był znanym uczonym, a także biskupem i twórcą słynnego glosariusza. Jego wyzwanie rzucone Flannowi Sinna, królowi Tary, doprowadziło go ostatecznie do porażki i śmierci w bitwie pod Belach Mugna w 908 roku, po której Eóganacht nigdy już w pełni nie odzyskali dawnej siły.
Pod koniec X wieku królowie Dál Cais, skupieni wokół ośrodka w Killaloe, wyparli dynastię Eóganacht z królestwa Cashel. W 978 roku Brian Bóroimhe (Brian Boru) zastąpił swojego brata na tronie Cashel, a w 1002 roku jako pierwszy król Munster sięgnął po tron Tary, stając się najpotężniejszym władcą w Irlandii. Przed śmiercią w bitwie pod Clontarf w 1014 roku, według nordyckiej Brjánssaga, Brian Bóroimhe miał ufortyfikować Cashel. Muircheartach Ua Briain, prawnuk Briana Bóroimhe i pretendent do zwierzchniej władzy nad całą Irlandią, w 1091 roku miał urządzić w Cashel swą rezydencję. Już jednak w 1101 roku na zwołanym tam synodzie „złożył dar, jakiego żaden król przed nim nie dał”, mianowicie przekazał Cashel duchowieństwu. Posunięciem tym zyskał wdzięczność Kościoła i jednocześnie pozbawił swoich starych wrogów z dynastii Eóganacht starożytnej siedziby. Na kolejnym synodzie w Rath Breasail z 1111 roku, prowadzonym pod patronatem Muircheartacha, Irlandia została po raz pierwszy podzielona na terytorialnie określone diecezje z arcybiskupami w Armagh i Cashel. Decyzję tą Rzym zatwierdził w 1152 roku, dodając jednak dwa kolejne arcybiskupstwa: w Tuam i Dublinie.
Śmierć króla Muircheartacha w 1119 roku sprawiła, że jedna z gałęzi rodu Eóganacht, Mac Cárthaighowie z Desmond, odzyskali pewne wpływy i władzę w Cashel. W rezultacie Cormac Mac Cárthaigh, król Desmond i Munsteru, w latach 1127-1134 zbudował romańską kaplicę, nazwaną później jego imieniem. Po śmierci Cormaca w 1138 roku Mac Cárthaighowie utracili jednak tytuł władców Munsteru na rzecz rodu Ó Briain z Thomond, a niedługo później doszło do wydarzeń, które całkowicie zmieniły scenę polityczną na wyspie. W 1169 roku, na zaproszenie króla Diarmuida Mac Murchada, do Irlandii przybyła armia anglo-normańska, mająca wspomóc go w odzyskaniu władzy w Leinster. Wojska pod wodzą Richarda FitzGilberta de Clare odniosły tak wielki sukces, że król Anglii, Henryk II, zaczął się martwić groźbą utworzenia rywalizującego królestwo anglo-normańskiego w Irlandii. Z tego powodu zimą 1171 roku przybył do Irlandii, aby zgłosić roszczenia do podbitych ziem. Zarówno Donal Mór Mac Cárthaigh, król Desmond, jak i Domhnall Mór Ua Briain, król Thomond, podporządkowali mu się w Waterford. Następnie na początku 1172 roku Henryk zwołał synod w Cashel, w którym wzięła udział większość irlandzkich władców.
W drugiej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie za urzędującego w latach 1224-1238 arcybiskupa Marianusa Ua Briaina, lub jego bezpośredniego następcy Davida Mac Cellaig Ó Gilla Pátraica, w Cashel rozpoczęto budowę okazałej wczesnogotyckiej katedry. Prace rozpoczęto od prezbiterium i chóru, natomiast podczas długich rządów biskupa Davida Mac Carwilla z lat 1253-1289, prawdopodobnie ukończona została pozostała, zachodnia część kościoła. XIV stulecie pozbawione było większych inwestycji budowlanych. Katedra została znacznie przebudowana dopiero w pierwszej połowie XV wieku, prawdopodobnie przez arcybiskupa Richarda O’Hediana, za którego dodano krenelaż na zwieńczeniu murów i wieżę na przecięciu naw, a być może także wieżę mieszkalną na zachodnim krańcu katedry. Ponadto arcybiskup Richard O’Hedian uposażył ziemią wikariuszy chóralnych i ufundował dla nich w pobliżu katedry budynek. Były to zarówno świeckie, jak i duchowne osoby, wyznaczone do śpiewania podczas nabożeństw. Początkowo stanowili zgromadzenie ośmiu chórzystów, złączonych w korporację pod wspólną pieczęcią.
W latach 90-tych XV wieku katedra miała zostać spalona przez Gearóida Móra, earla Kildare, choć informację tą przekazał dopiero XVI-wieczny kronikarz Richard Stanyhurst. Zniszczenia, jeśli rzeczywiście do nich doszło, nie mogły być duże. Niewielki wpływ na zabudowania katedralne początkowo miała także reformacja. Arcybiskup Edmund Butler pozostał na urzędzie aż do swojej śmierci w 1551 roku. Jego następca, Roland Baron of Fitzgerald, mianowany przez katolicką królową Marię, został również uznany przez papieża. Po jego śmierci w 1561 roku i sześcioletnim wakacie, rywalizujący arcybiskupi zostali mianowani zarówno przez angielską Koronę, jak i papieża, przy czym ten pierwszy, James MacCawell, posiadał wszystkie oficjalne dobra kościelne, w tym katedrę w Cashel, natomiast Maurice MacGibbon dzierżył urząd nominalnie.
W 1571 roku królowa Elżbieta mianowała arcybiskupem Cashel protestanta Milera Magratha, który piastował urząd aż do śmierci w wieku stu lat w 1622 roku. W wyraźnym kontraście do niego był Dermot O’Hurley, mianowany katolickim arcybiskupem Cashel w 1581 roku i stracony w Dublinie trzy lata później. W wyniku buntu z 1641 roku katedra trafiła w ręce katolików, ale w 1647 roku, kiedy została oblężona w imieniu angielskiego parlamentu przez Murrougha O’Briena, lorda Inchiquin, stała się świadkiem rozlewu krwi. Na wzgórzu katedralnym oprócz garnizonu katolickich wojsk, schronienia szukali również mieszkańcy miasta. Gdy obwarowania katedry zostały zdobyte na skutek szturmu, nastąpiła wielka rzeź świeckich i duchownych. Według ówczesnych świadków wszystkie przejścia, ołtarze, kaplice, zakrystie, stopnie dzwonnicy i siedziska były tak gęsto pokryte zwłokami, że nie można było zrobić kroku, nie stąpając po zwłokach. Pomimo tego niedługo potem katolicy odzyskali kontrolę nad zniszczoną katedrą. Trwała ona do 1649 roku, gdy do Irlandii przybył z wojskami Oliver Cromwell, aby przeprowadzić całkowitą rekonkwistę kraju w imieniu angielskiego parlamentu. Aby uniknąć dalszego rozlewu krwi, Cashel poddano, a Cromwell na pewien czas urządził w mieście swą kwaterę główną.
Pod koniec XVII wieku katedra poddawana była pracom naprawczym, prowadzonym jednak w niewielkim zakresie. Na początku XVIII wieku romańska kaplica Cormaca była używana jako kapitularz, a pomieszczenie powyżej służyło jako sala szkolna. Arcybiskup Theophilus Bolton przeprowadził dalsze prace remontowe w 1730 roku, lecz za kadencji jego następcy Arthura Price’a w latach 1744-1752, rząd udzielił zgody, aby porzucić stare miejsce na wzgórzu i nadać status katedry kościołowi św. Jana w mieście. Stara budowla przez jakiś czas pozostawała częściowo zadaszona, ponadto arcybiskup John Whitcombe został w 1752 roku mianowany na urząd w obu katedrach. Stopniowo jednak średniowieczne zabudowania zaczęły popadać w ruinę, tak że w 1848 roku, opisywano nagromadzenie się gruzu wewnątrz budynku i zawalenie się części wieży mieszkalnej w tym samym roku. Również w okresie tym po latach zaniedbań zawalił się jeden ze szczytów kościoła. Dopiero gdy w 1869 roku rozwiązano w Irlandii Kościół Protestancki, postanowiono, że ważne ruiny kościelne powinny zostać objęte opieką państwa jako pomniki narodowe. Cashel było pierwszym zabytkiem, przy którym podjęto prace remontowe, prowadzone w latach 1874-1876 pod nadzorem nowo mianowanego inspektora zabytków narodowych, Thomasa Newenhama Deane’a.
Architektura
Królewska siedziba i późniejsza katedra zbudowane zostały na skalistym wzgórzu, dominującym nad lekko pofałdowanym, ale nizinnym terenem. Kulminacja wzgórza zapewne już we wczesnym średniowieczu otoczona została wzdłuż krawędzi stoków kamiennym murem, od którego miejsce uzyskało zanglicyzowaną nazwę (gael. caiseal). Droga dojazdowa prawdopodobnie od początku prowadziła południowym zboczem, u podnóża którego rozwinęła się osada, a następnie otoczone własnymi fortyfikacjami miasto. Zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne przypuszczalnie usytuowano na dziedzińcu po przeciwnej stronie bramy, na wschodzie i północnym – wschodzie, gdzie zbocza były najbardziej strome.
Jedną z najstarszych murowanych budowli na wzgórzu katedralnym była smukła cylindryczna wieża x XI lub XII wieku, o formie typowej dla wczesnochrześcijańskich celtyckich społeczności monastycznych, usytuowana mniej więcej w środkowej części założenia. Osiągnęła średnicę 5,3 metrów w przyziemiu i wysokość niecałych 28 metrów do poziomu kamiennego stożkowatego dachu. Półkoliste wejście z siedmioma nieregularnymi klińcami i poszerzającymi się ościeżami umieszczono wysoko nad poziomem gruntu, co było cechą wspólną tego typu budowli. Próg wejścia znalazł się 3,3 metra nad ziemią. Dostęp do niego zapewniać musiała drabina lub zewnętrzne drewniane schody. Zwrócone zostało w kierunku południowo – wschodnim, prawdopodobnie w stronę zachodnich drzwi głównego kościoła, który wówczas znajdował się na wzgórzu. Wnętrze wieży pierwotnie podzielone było na kondygnacje drewnianymi stropami, pomiędzy którymi przemieszczano się za pomocą drabin. Niektóre piętra doświetlano małymi oknami z prostymi nadprożami, podczas gdy najwyższe piętro, w którym znajdował się dzwon, otwarto czterema równomiernie rozmieszczonymi okna o dwuspadowych zamknięciach.
Zbudowana w początkach XII wieku kaplica Cormaca była jednym z pierwszych na terenie Irlandii budynków sakralnych wzniesionych w stylu romańskim, czym zasadniczo wyróżniała się na tle starszych, bardzo prostych kościołów z niewielką lub żadną ilością kamiennego detalu architektonicznego. Utworzona została z pojedynczej nawy na planie prostokąta, mniejszego kwadratowego prezbiterium po stronie wschodniej i dwóch transeptalnie usytuowanych od północy i południa czworobocznych wież. Prezbiterium z nieznanych przyczyn nie zostało wzniesione idealnie na osi, ale z przesunięciem ku południowi (być może już w trakcie budowy zmieniono plany i postanowiono powiększyć nawę). Z jego ściany wschodniej wysunięty został nieczęsto spotykany element, prostokątny ryzalit z wnęką ołtarzową, zaś przed północnym wejściem do nawy utworzono płytką otwartą kruchtę. Całość wzniesiono z dokładnie opracowanych ciosów piaskowca, układanych w równe warstwy i łączonych zaprawą.
Smukłe wieże kaplicy uzyskały różne rozmiary: północna 3,8 x 3,8 metra w przyziemiu, południowa 3,1 x 3,1 metra. Być może ich umieszczenie po bokach nawy wzorowano na południowoniemieckich kościołach klasztornych, których przedstawiciele odwiedzili Cashel na początku XII wieku, choć północna wieża kaplicy, pomimo kwadratowego planu, była pod dwoma względami bardzo podobna do sąsiedniej wieży cylindrycznej: miała drewniane stropy i była zwieńczona kamiennym hełmem. Obie wieże były też zbliżonej wysokości, podczas gdy południowa wieża kaplicy mogła być nieco wyższa. Południowa wieża kaplicy mieściła dzwony, podczas gdy północna nie była dzwonnicą, ponieważ jej trzy najwyższe piętra nie miały żadnych otworów. Na poziomie gruntu wieży północnej znajdowały się za to skierowane na wschód drzwi, podczas gdy duży i misternie zdobiony portal prowadziły do nawy. Niewątpliwie otwory te były przeznaczone dla duchowieństwa i możliwe, że górne pomieszczenia wieży służyły jako skarbce.
Zewnętrzne elewacje kaplicy zostały bogato udekorowane, przy wykorzystaniu środków mających odpowiedniki w Anglii i na kontynencie. Podziały horyzontalne zapewniono gzymsami kordonowymi o prostokątnym profilu, ze ściętymi górnymi lub dolnymi powierzchniami, pomiędzy którymi utworzono rzędy ślepych arkad z półkolistymi archiwoltami opartymi na przyściennych filarkach i półkolumnach. Arkadami pokryto przede wszystkim południową elewację nawy, podczas gdy na prezbiterium i wieżach umieszczono je jedynie w środkowych pasach między gzymsami. Oświetlenie kaplicy było bardzo skromne, ograniczone do nielicznych wąskich otworów z półkolistymi zamknięciami i prostych szczelin doświetlających wieże oraz poddasza. Nawa wyposażona była jedynie w trzy okna od zachodu, w prezbiterium natomiast umieszczono po jednym oknie od północy i południa. Pod gzymsem okapowym nawy i prezbiterium umieszczono rząd konsol rzeźbionych do formy ludzkich głów i maszkaronów z mieszanką cech zwierzęcych i ludzkich.
Wszystkie części kaplicy przykryto wysokimi kamiennymi dachami o bardzo stromych połaciach, pod którymi sklepione poddasza nawy i prezbiterium zostały ze sobą połączone. Nachylenie dachu nawy wynosiło 65 stopni w połowie wysokości, nieco mniejsze w górnych partiach z powodu niewielkich załamań (podobnie jak w kościele św. Dawida w Glendalough). Zewnętrznie dach miał wszystkie cechy konstrukcji wspornikowej, ale w rzeczywistości jego dobrze wykonane warstwy piaskowca nie były niczym więcej niż okładziną, która odgrywa niewielką, jeśli w ogóle jakąkolwiek rolę w konstrukcji. Ta zewnętrzna okładzina została oparta na wysokim ostrołucznym sklepieniu z lekkiego kamienia, wapiennego tufu. Ze względu na wysoki kąt nachylenia dachu linie nacisku musiały spocząć na strukturze sklepienia, zapewniając bezpieczeństwo przed opadaniem do wewnątrz i wyboczeniem na zewnątrz. Budowniczowie podjęli także dodatkowe środki ostrożności, zapewniając system belek konstrukcyjnych u podstawy sklepienia, gdzie belki podłużne po każdej stronie były wiązane z belkami rozmieszczonymi w poprzek.
Wejście do kaplicy wiodło od północy i południa naprzeciwległymi portalami nawowymi. Południowe osadzono w uskokowym portalu z tympanonem zdobionym płaskorzeźbionym zwierzęciem oraz półkolistymi archiwoltami dekorowanymi naprzemiennymi dwuspadowymi wgłębieniami i wypukłościami. Bardziej imponujące było wejście północne, pierwotnie zwrócone w stronę otwartej przestrzeni na zachód od najstarszej, niedużej katedry. Jego zewnętrzna część tworzyła przedsionek z kamiennym szczytem zdobionym fryzami w jodełkę i rozetami. W polu tympanonu półkolistego portalu wyrzeźbiony został duży lew ścigany przez małego centaura z łukiem i strzałą oraz hełmem w stylu normańskim. Obramienie portalu uzyskało formę uskokową z kolumienkami osadzonymi w narożnikach, podtrzymującymi okazały wachlarz archiwolt dekorowanych różnorodnymi motywami z kręgu stylistyki romańskiej. Po lewej stronie wejścia i pod tym samym kamiennym dachem co przedsionek umieszczona została zewnętrzna wnęka, prawdopodobnie zaprojektowana jako grobowiec fundatora.
Wewnętrzne elewacje wzdłużnych ścian nawy kaplicy Cormaca podzielono w przyziemiu bogato dekorowanymi wnękami. W murze południowym utworzone małe wejście do spiralnej klatki schodowej wypełniającej całą wieżę, zaś w murze północnym bardziej ozdobną arkadę otwierającą się na przyziemie wieży północnej, które mogło być pomocniczą kaplicą ze ścianami pokrytymi malowidłami. Nawę przykryto sklepieniem kolebkowym z siedmioma masywnymi gurtami o przekroju kwadratowym, opartymi na przyściennych kolumnach ustawionych na gzymsie arkad wspomnianych powyżej wnęk. Kolumny wyposażono w bazy z torusami i pazurami oraz w kapitele zdobione maskami i rzędami odwróconych ściętych stożków. Z prezbiterium nawa połączona została półkolistą arkadą tęczy z misternie rzeźbionymi kolumnami i kapitelami po bokach oraz łukami archiwolt ze wzorami w jodełkę, wałkami rozdzielanymi wklęskami oraz niezwykłą serią kamiennych głów. Głowy te mogły mieć różne cechy rasowe lub kulturowe i mogły być przeznaczone do reprezentowania różnych ludów świata. Łuk tęczy utworzono bardzo wysoki w stosunku do szerokości, o proporcjach odmiennych od w jakikolwiek innych przykładów w w romańskich kościołach w Irlandii. Elewacje prezbiterium od północy i południa rozdzielone zostały dwoma rzędami ślepych arkad, natomiast ściana wschodnia wraz z wnęką ołtarzową jednym rzędem. Z narożników prezbiterium, gdzie umieszczono po trzy przyścienne półkolumny, wyprowadzono dwa masywne żebra sklepienia o przekroju półokrągłym, krzyżujące się w środku i dzielące jego powierzchnię na cztery trójkątne pola. Pierwotnie wszystkie pola, łącznie z samymi żebrami, pokryte były malowidłami. Sceny figuralne przedstawiane były również na ścianach, malowanych przy użyciu różnorodnej kolorystyki i odcieni, w tym cynobru i lapis lazuli. Elementem dekoracji były też rzeźbione głowy umieszczone pod łukami sklepienia, ukształtowane na podobieństwo ludzie, zwierząt i bestii.
Gotycka katedra zbudowana została na planie krzyża łacińskiego, po północnej stronie starszej kaplicy Cormaca. Obie budowle połączono ze sobą w ten sposób, że powstał pomiędzy nimi niewielki trójkątny dziedzińczyk, utworzony przed dawnym głównym wejściem do kaplicy. Kościół połączono też narożnikiem transeptu z cylindryczną wieżą. XIII-wieczna katedra była budowlą jednonawową o wyjątkowo mocno wydłużonym prezbiterium na rzucie prostokąta, przy jednocześnie nietypowo krótkiej nawie po stronie zachodniej. Układ przestrzenny uzupełniał transept z dwoma czworobocznymi kaplicami przy wschodnich ścianach każdego ramienia oraz kruchta przed południowym wejściem do nawy. Kolejna kruchta znajdowała się lub była planowana po przeciwnej stronie północnej. Kaplice przy południowym ramieniu transeptu utworzono znacznie płytsze od północnych, ponieważ istniejąca wcześniej kaplica Cormaca nie pozwalała na ich przedłużenie w kierunku wschodnim. W pierwszej połowie XV wieku na skrzyżowaniu głównej osi katedry z transeptem zbudowana została przysadzista wieża. W tym samym czasie, na zachodnim krańcu katedry, zbudowano także dużą wieżę mieszkalną o tej samej szerokości co nawa kościoła.
Mury katedry wzniesiono z łamanego wapienia, jedynie z grubsza opracowanego od strony lica, ale z narożnikami wzmacnianymi większymi ciosami, przy czym w elewacjach pozostawiono liczne duże otwory maczulcowe. Ściany od strony zewnętrznej ujęto cokołem ze sfazowanym gzymsem. Południowe i północne ramię transeptu wzmocniono w narożnikach masywnymi przyporami z pięknymi baldachimowymi wnękami na posągi. Każdą wnękę przykryto dwuspadowym daszkiem, opartym na przyściennych kolumienkach z których wyprowadzono profilowanie, tworzące trójlistne zamknięcie wnęki w obrębie wysuniętego szczytu. Ponadto obydwie przypory południowego ramienia nadbudowano ośmiobocznymi wieżyczkami. Ponad gzymsem koronującym katedry w XV wieku utworzono przedpiersie z typowymi dla Irlandii schodkowymi blankami. W przedpiersiu przepruto rząd czworobocznych otworów na kanały odprowadzające wodę deszczową. Oświetlenie katedry zapewniały wczesnogotyckie wysokie i jednocześnie wąskie okna z ostrołucznymi zamknięciami i profilowanymi obramieniami. W prezbiterium wysoko pomiędzy ich archiwoltami umieszczono małe otwory o kształcie czwórliści, ujęte profilowaniem o formie koła. Podobny czwórlistny otwór, choć bez obramienia, umieszczono pomiędzy kaplicami północnego ramienia transeptu. Same kaplice oświetlono profilowanymi dwudzielnymi oknami lancetowatymi, częściowo wchodzącymi w przestrzeń trójkątnych szczytów. Okna w ścianach szczytowych transeptu zostały obniżone w XV wieku, prawdopodobnie w celu zaoszczędzenia pieniędzy na przeszkleniach. Prawdopodobnie wtedy też zamurowane zostały okrągłe rozety w szczytach obu ramion.
Wewnętrzne elewacje katedry w transepcie i prezbiterium zdominowane zostało szeroko rozwartymi glifami okien, ujętymi wąskimi wnękami w które wpasowano smukłe kolumienki podtrzymujące profilowane archiwolty. Pod oknami poprowadzono gzyms, wyraźnie dzielący elewacje na górną część okienną i przyziemną część dolną, rozdzieloną portalami i wnękami grobowymi. W nawie ściany również rozdzielono profilowanym gzymsem, ale nieliczne, dużo mniejsze okna w górnej części pozostawiły większe płaszczyzny muru. Nawę, transept i prezbiterium połączono wysokimi ostrołucznymi arkadami o bogatym profilowaniu wiązkami kolumienek, przecinanych pierścieniami i zwieńczanych kapitelami. Niższymi i prostszymi arkadami ostrołucznymi otwarto transept na boczne kaplice. Naprzeciwko nich w każdym ramieniu umieszczono po jednym ostrołucznym portalu, wiodącym do spiralnej klatki schodowej, osadzonej w wielobocznej wieżyczce w kącie między transeptem a prezbiterium. Schody zapewniały dostęp do przejść w murach transeptów. Przebiegały one przez podstawy okien ponad arkadami kaplic transeptu, aby umożliwić dostęp przez drzwi nad łukiem tęczowym do przestrzeni nad sklepieniem na skrzyżowaniu naw. Przejście w północnym ramieniu transeptu wiodło również do starej cylindrycznej wieży, przez otwór wybity w jej zachodniej ścianie. Spośród licznych detali architektonicznych katedry wyróżniał się zespół licznych kamiennych głów, tworzonych w różnych miejscach kościoła jako wsporniki lub głowice. Prawdopodbnie przedstawiały one duchownych, królów, lordów, damy, kupców i robotników. Niektóre ukazane zostały z twarzami zastygłymi bez wyrazu, ale na innych ukazano uśmiechy lub inne grymasy.
XV-wieczna wieża mieszkalna dobudowana do zachodniej ściany nawy była okazałą konstrukcją o wymiarach 12,6 x 8,8 metra i wysokości 22 metrów. Jej cechą charakterystyczną był obronny charakter z bardzo małą ilością otworów okiennych. Mury przepruto głównie prostymi szczelinami, podczas gdy większe okna umieszczono jedynie na trzech najwyższych piętrach. W przyziemiu wieża ujęta została niskim cokołem. Dodatkowo od północy i południa przy zachodnich narożnikach utworzono pilastry, czy też bardzo płytkie przypory, z których w południowej umieszczona została wnęka z profilowanym obramieniem zamkniętym trójliściem. Wnętrze podzielono na pięć kondygnacji, z których trzecia przykryta została sklepieniem kolebkowym o ostrołucznym przekroju, a pozostałe drewnianymi stropami. Pomieszczenie czwartej kondygnacji stanowiła obszerna aula, dostępna murami w grubości muru zachodniego lub przejściem z nawy w północnym murze.
W pierwszej połowie XV wieku na południe od katedry, na zboczu wzgórza i zarazem w linii muru otaczającego jego kulminację, wzniesiony został budynek wikariuszy chóralnych, w drugim etapie powiększony od wschodu o dormitorium. Oba skrzydła wzniesiono na planie wydłużonych prostokątów, połączonych ze sobą z lekkim odchyleniem od osi, przy czym starsza część wyróżniała się znacznie grubszymi murami obwodowymi. Obie części uzyskały po jednej kondygnacji parterowej, pod którymi ze względu na nachylenie terenu można było utworzyć dwupoziomowe podsklepione piwnice. Od strony zewnętrznej dolne kondygnacji doświetlono prostokątnymi szczelinami, natomiast górne kondygnacje wąskimi oknami z zamknięciami w późnogotyckie ośle grzbiety oraz dwoma dwudzielnymi oknami z takimi samymi zwieńczeniami, z których jedno dodatkowo podzielono w poziomie. Podobne okna oświetliły budynki od północy, gdzie utworzono także ostrołuczne portale wejściowe. Koronę murów budynków zwieńczono otwartym gankiem ukrytym za blankowanym przedpiersiem i poprowadzonym wzdłuż dwuspadowych dachów.
Stan obecny
Zabudowania na wzgórzu w Cashel stanowią dziś najsłynniejszy zespół architektoniczny średniowiecznej Irlandii. Najstarszym budynkiem jest zachowana w doskonałym stanie cylindryczna wieża z XI lub XII wieku, jedna z niewielu z nienaruszonym stożkiem dachu. Współcześnie wydaje się mniej imponująca, niż uzasadniałoby to jej wysoka bryła, ponieważ jest przyćmiona przez masę katedry, z którą została w XIII wieku połączona. Kaplica Cormaca jest jedną z najstarszych zachowanych, najbardziej kompletnych i jednocześnie najbardziej wyszukanych architektonicznie budowli romańskich na terenie Irlandii, a pozostałości malowideł w jej wnętrzu, bardzo rzadkich w średniowiecznych kościołach irlandzkich, stanowią przykład jednych z najwcześniejszych jakie przetrwały. Wzrok przykuwają zarówno bogato zdobione elewacje zewnętrzne kaplicy, jak i pozbawione nowożytnych zniekształceń romańskie wnętrze. Ozdobny kamienny sarkofag w zachodnim krańcu nawy, silnie inspirowany stylem skandynawskim, wyrzeźbiony został z pojedynczego bloku kamienia w okresie budowy kaplicy, choć został do niej wtórnie przeniesiony. Uważa się, że jest grobowcem Tadgh Mac Cárthaigha, brata Cormaca, jednym z zaledwie 17 zidentyfikowanych sarkofagów w Irlandii i najstarszym zachowanym.
Gotycka katedra znajduje się dziś w formie okazałej niezadaszonej trwałej ruiny. Mury obwodowe budowli zachowały się w większości w pełnej wysokości, choć wieża mieszkalna po zachodniej stronie nawy utraciła większość południowej ściany oraz część ściany wschodniej i zachodniej, zniszczonej podczas burzy z 1848 roku (kawałek muru nadal leży tam, gdzie upadł na ziemię w chwili zawalenia). We wnętrzu proste sklepienie żebrowe na przecięciu naw zostało w większości zrekonstruowane w 1875 roku, lecz pozostałe liczne detale architektoniczne, choć miejscami uszkodzone, są oryginalne. Chlubą katedry jest między innymi rozległa i różnorodna kolekcja kamiennych głów używanych jako głowice i wsporniki, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynku. Wiele z nich znajduje się wysoko nad ziemią, dlatego trudno je zobaczyć bez odpowiedniego światła, lornetki lub zbliżenia aparatu fotograficznego. Ponadto uwagę zwracają wczesnogotyckie okna i portale, arkady na przecięciu naw, czy wnęki grobowe. Sąsiedni dwuskrzydłowy dom wikarzystów chóralnych z XV weku został w XX wieku odnowiony i zadaszony. Zrekonstruowana została drewniana więźba dachowa oraz drewniana galeria w zachodniej części, wstawiono też kilka replik zniszczonych obramień okiennych i portalowych. Budynek jest jedyną zachowaną w całości na terenie Irlandii konstrukcją tego przeznaczenia. Wysoko na zewnętrznej wschodniej ścianie znajduje się ekshibicjonistyczna płaskorzeźba Sheela na Gig, rodzaj maszkaronu przedstawiającego kobietę z szeroko rozwartym sromem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
Manning C., Rock Of Cashel, Co. Tipperary, Dublin 2000.
Marnane D., Cashel, history & guide, Dublin 2007.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.
Salter M., The castles of North Munster, Malvern 2004.