Historia
Budowle grobowe tworzące megalityczną nekropolię Carrowmore prawdopodobniej budowano we wczesnym okresie neolitu, a więc pomiędzy 3700 a 3200 rokiem p.n.e., przy czym największy i najbardziej wyróżniający się grobowiec zwany Listoghil, jedyny w którym zmarłych nie poddawano kremacji, wzniesiony został około 3500 roku p.n.e. Budowle w Carrowmore były jednymi z pierwszych grobowców korytarzowych używanych w Irlandii i nawet najstarsze z nich użytkowane były przez cały okres funkcjonowania nekropoli. Przypuszczalnie pojedynczy grobowiec należał do konkretnego klanu, rodu lub większej grupy osób powiązanych więzami krwi. Oprócz oczywistej chęci oddania hołdu przodkom i zaspokojenia żalu po zmarłych, mogły one być oznaką prestiżu, a także miejscem przeprowadzania wspólnych ceremonii i rytuałów. Ich powstanie związane było z wprowadzaniem osiadłego trybu życia i rozwojem rolnictwa, co wzmacniało przywiązanie do określonego terytorium oraz umożliwiało przeprowadzanie czasochłonnych i nierzadko skomplikowanych prac budowlanych, angażujących duże liczby ludzi.
Architektura
Nekropolia zajmowała z grubsza owalny, wydłużony południkowo obszar o rozmiarze około 1000 x 600 metrów, a także rozciągała się wokół wydzielonego skupiska na północnym – wschodzie. W przeciwieństwie do większości innych stanowisk megalitycznych na obszarze Irlandii, dla których wybierano miejsca dobrze widoczne w terenie i znacznie górujące wysokością, grobowce Carrowmore usytuowano na falistym płaskowyżu, który wznosił się jedynie 4-10 metrów pod okoliczne tereny i w neolicie był pokryty bogatym lasem liściastym. Mógł on zostać wykarczowany, co pozostawiłoby grobowce na leśnej wycince, lub odwrotnie, budowle mogły pierwotnie znajdować się w gaju, otoczonym większą ilością otwartej ziemi wykarczowanej pod uprawę. Grobowce nie były wznoszone tak, aby były widoczne z daleka, unikano zarówno najwyższych miejsc, jak i wgłębień terenu. Większość z nich została umieszczona wzdłuż obwodu owalu, tworząc pierścień z kilkoma budowlami pośrodku. Ponadto większość ich wejść wskazywała na centralną otwartą przestrzeń, prawdopodobnie posiadającą duże znaczenie dla ówczesnej ludności.
Nekropolia po osiągnięciu maksymalnych rozmiarów składała się z około pięćdziesięciu budowli. Grobowce w Carrowmore wznoszono w jednolity sposób, stosując przede wszystkim proste konstrukcje, składającą się z kręgu dużych, ustawianych obok siebie głazów, otaczających centralną, wolnostojącą komorę grobową. Całość wznoszono na okrągłych, wyniesionych ponad pierwotny poziom terenu platformach ziemnych. Często pięciokątna komora składała się z pięciu ustawianych pionowo dłuższymi bokami, wąskich i wysokich kamieni, przykrywanych następnie głazami dachowymi. Co charakterystyczne, komory grobowe w Carrowmore prawdopodobniej nigdy nie były pokrywane kopcem lub nasypem. Ich większa dostępność wskazywałaby na odmienne rytuały pogrzebowe i wierzenia, odmienne od stosowanych w ukrywanych i zabezpieczanych przed wejściem typowych megalitycznych grobowców z terenów Irlandii.
Większość budowli Carrowmore wzniesiono według ścisłego szablonu, ale jednym, który wyraźnie przełamywał schemat, był grobowiec nazwany Listoghil, umieszczony mniej więcej pośrodku owalnego terenu nekropoli. Była to największa budowla Carrowmore, utworzona z kamienia na rzucie koła o średnicy około 32 metrów, które posadowiono na ziemno – glinianej platformie o średnicy 50 metrów i wysokości sięgającej do 0,5 metra. Platforma zapewne była dużo starsza od kamiennej części budowli i przypuszczalnie pierwotnie służyła jako miejsce ważnych dla plemienia wydarzeń i rytuałów. Konstrukcja kopca składała się z kamieni o średniej i małej wielkości, otoczonych wzdłuż zewnętrznej krawędzi krawężnikiem dużych głazów gnejsowych i wapiennych, mających za zadanie zabezpieczenie górnych partii przed obsunięciem. Nie były one opracowywane narzędziami, ale głaz który wybrano na oznaczenie wejścia wyróżniał się naturalnym wgłębieniem przypominającym odcisk ludzkiej stopy.
Wejście do mniej więcej centralnie umieszczonej komory grobowej Listoghil umieszczono po stronie południowo – wschodniej, było więc skierowane na środkową część nekropoli. Komora grobowa składała się z sześciu głazów tworzących ściany. Wyróżniała się prostokątnym układem, znacznie większym rozmiarem i faktem, że nie została przykryta rozszczepionym głazem, ale pojedynczą ogromną płaską płytą wapienną o wymiarach około 3 x 3 metry i grubości do 0,4 metra. Komora ta była wolnostojąca i przez pewien czas dostępna, ale cały obszar wewnątrz kręgu głazów, w tym komora, został na późniejszym etapie przykryty dużym kamiennym kopcem. Spowodowało to zamknięcie, całkowicie niedostępnej odtąd komory. Listoghil było też jednym stanowiskiem w Carrowmore udekorowanym sztuką megalityczną, składającą się z koncentrycznych okręgów wyrzeźbionych na południowo – wschodniej krawędzi płyty dachowej i symbolu przypominającego hak na wewnętrznej stronie spiczastego kamienia ściennego tworzącego południowo – wschodnią stronę komory, utworzonego przez delikatne wgłębienia.
Stan obecny
Carrowmore jest jednym z największych kompleksów megalitycznym w Irlandii, z ogromną koncentracją grobowców korytarzowych i powiązanych z nimi stanowisk. Do czasów współczesnych w Carrowmore przetrwało w rożnym stanie zachowania około 30 grobowców korytarzowych z pierwotnej liczby około 50, a według niektórych badaczy nawet 100-200. Nekropolia jest wyjątkowa w irlandzkiej tradycji grobowców korytarzowych, ze względu na jednolitą i prostą konstrukcję stanowiska. Jej najbardziej przykuwającym wzrok elementem jest częściowo zrekonstruowane stanowisko Listoghil, z precyzyjnie skonstruowaną komorą grobową przykrytą kamienną płytą o szacunkowej wadze około 10 ton. Zwiedzanie Carrowmore warto rozpocząć od centrum turystycznego, zlokalizowanego przy drodze Seafield w odnowionym XIX-wiecznym gospodarstwie, gdzie znajduje się niewielka ekspozycja muzealna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bergh S., Neolithic Cúill Irra, Co. Sligo: Knocknarea, Carrowmore, Carns Hill, Dublin 2017.
Bergh S., Hensey R., Unpicking the Chronology of Carrowmore, „Oxford Journal of Archaeology”, 32 (4)/2013.
Bonsall J., Dowd M., Hogan C., Excavation of a Neolithic monument at the heart of the Carrowmore passage tomb complex, Co. Sligo, „The Journal of Irish Archaeology”, Vol. 30/2021.
Burenhult G., The archaeology of Carrowmore, Stockholm 1984.
Burenhult G., The Illustrated Guide to The Megalithic Cemetery of Carrowmore, Co. Sligo, Ireland, Hässleholm 2009.
Ó’Nualláin S., Survey of the megalithic tombs of Ireland, volume V, Dublin 1989.