Historia
Nekropolia na wzgórzu Carrowkeel została założona i była użytkowana w środkowej i późnej części epoki neolitu. Funkcjonowała zapewne przez długi okres czasu, co najmniej pół tysiąclecia, na co wskazywałaby duża różnorodność projektów i poziomu wykonania grobowców, a także szereg zmian w praktyce pochówków. Społeczność która odpowiadała za budowę w większości nie posiadała zbyt dużych umiejętnościach technicznych, większość z kurhanów nie wykazywała też śladów wpływów artystycznych, które promieniowały z cywilizacji Morza Śródziemnego, a które wykorzystywane były w innych budowlach megalitycznych w Irlandii. Pod względem konstrukcyjnym zdarzały się jednak wyjątki, niektóre grobowce w Carrowkeel powstawać więc musiały pod nadzorem bardziej wykwalifikowanych jednostek z większym doświadczeniem, lub były efektem dłuższego procesu, w ramach którego kolejne grobowce ulegały doskonaleniu. Z pewnością w epoce żelaza nekropolia była już zapomniana, a sąsiednia osada zanikła. Teren wzgórza pokryty został torfowiskami, zaś okoliczne obszary zostały wylesione, co przyczyniło się do zaniku elementów krajobrazu jakie pierwotnie wyróżniały Carrowkeel.
Architektura
Nekropolia usytuowana została w północnej części rozległego wzgórza Carrowkeel, rozciągniętego na osi północny – zachód, południowy – wschód. Po stronie wschodniej natura ograniczyła wzgórze stromymi zboczami opadającymi ku wodom Lough Arrow, natomiast po stronie zachodniej nieco łagodniejszymi stokami obniżającymi się do doliny, utworzonej przed wyższym wzgórzem Keshcorran. Płaski, pierwotnie pokryty wapieniem szczyt, łagodnie opadał również na północy i na południu, choć jego ciągłość została przerwana przez serię rozpadlin o klifowych ścianach, szerokich na 90-270 metrów i głębokich na 30-60 metrów, dzięki którym Carrowkeel uzyskało niezwykłą i malowniczą formę, zapewne nie pozbawioną znaczenia dla dawnych społeczności, w chwili podejmowania przez ich członków decyzji o miejscu założenia nekropolii. W epoce neolitu wysokie i skaliste wzgórze musiało się wyróżniać na tle okolicznego, pokrytego gęstymi lasami i bagnami obszaru, zapewniając szeroki widok na wszystkie strony świata. Z drugiej strony było miejscem widocznym z najodleglejszych krańców ziem plemienia.
Nekropolia w ostatecznym kształcie składała się z kilkunastu kurhanów (ang. cairn), w większości o kolistej lub zbliżonej do koła w planie formie, zbudowanych w całości z miejscowego wapienia, za wyjątkiem okazjonalnych fragmentów kalcytu lub narzutowych głazów piaskowca. Grobowce rozlokowano w największej ilości w północnej części założenia. Nie tworzyły w planie żadnego oczywistego układu, choć niektóre zgrupowane były bliżej siebie parami. Kamienne kopce przykrywały komory grobowe, przeważnie sytuowane nie pośrodku kurhanu, ale bliżej któregoś z boków. Co najmniej dwa z kurhanów (w tym kopiec oznaczony literą A, zwany także Tulach) był cenotafem, czyli grobowcem symbolicznym bez wewnętrznej konstrukcji na pochówki. Wzniesiony został w południowo – zachodniej części, o średnicy nieco ponad 12 metrów.
Jeden z większych kurhanów, oznaczony literą B, ulokowany został na zboczu w północno – zachodniej części założenia. Posiadał 22 metry średnicy i ponad 6 metrów wysokości, przy czym ta ostateczna średnica mogła być szersza niż pierwotnie zamierzali budowniczowie i została wtórnie powiększona. Wokół kopca jego krawędzie były wzmocnione krawężnikiem utworzonym z większych głazów, zapobiegających rozpraszaniu materiału budowlanego. W południowo – zachodniej części kopca w jego wnętrzu znajdował się kolejny krawężnik, czy też mur oporowy, prawdopodobnie będący pierwotną krawędzią kopca sprzed powiększenia. Niskie wejście do centralnie ulokowanej komory grobowej znajdowało się po stronie północnej. Utworzono je bardzo wysoko na kopcu, choć nie było to bezprecedensowe dla budowli Carrowkeel. Całkowita długość komory grobowej wynosiła około 3 metry. Konstrukcja komory, w odróżnieniu od dobrze uformowanego kopca, była raczej prymitywna. Masywne głazy z których zbudowano ściany i strop komory dobrano mało starannie, co spowodowało liczne nieregularności rzutu. Ewentualnie nietypowy plan wynikać mógł z późniejszych przekształceń komory grobowej. Grobowiec wyróżniał się również pokryciem co najmniej dwóch głazów dekoracyjnymi rytami o formie zygzaków i spiral.
Grobowiec w środkowej części nekropolii, oznaczony literą E, był jedynym wzniesionym nie na planie koła. Składał się z kopca o długości około 40 metrów i szerokości do 12,5 metrów, ustawionego w linii północ – południe (z lekkim odchyleniem części północnej ku zachodowi). Wysokości wynosiła od 2 do 5 metrów, z niższymi bokami i wyższą częścią środkową. Jego południowa część uformowana została do kształtu klina, czy też rogów obejmujących niewielki dziedzińczyk, być może wykorzystywany do przeprowadzania rytuałów pogrzebowych. Komora grobowa nietypowo znajdowała się w przeciwległym końcu kopca o zaoblonym w planie kształcie. W planie miała ona formę krzyża, złożonego z dłuższego korytarza o osi północ – południe i dwóch pięciobocznych wnęk od wschodu i zachodu, przy czym od północy dodatkowo znajdować się mógł rodzaj przedsionka. Wnętrze podzielone było kamieniami progowymi, ale bez głazów tworzących ościeża poszczególnych przejść. Kamienie tworzące ściany miały od 1,2 do 1,5 metra wysokości.
Prawdopodobnie najważniejszy kurhan (oznaczony literą F) znajdował się w środkowej części założenia. Miał około 26 metrów średnicy i 7,6 metra wysokości, uzyskanej przy wykorzystaniu nieco drobniejszego materiału budowlanego niż w pozostałych kopcach. Wejście, podobnie jak w innych kurhanach, umieszczono od północy, ale uzyskało ono znacznie bardziej monumentalny charakter niż niskie, zmuszające do pełzania otwory w innych budowlach. Miało 1,4 metra wysokości, z masywnymi kamieniami ościeży podtrzymującymi nadproże o 2,1 metra długości. Komora grobowa miała formę korytarzową o długości 3,6 metra i szerokości 0,6 metra przy wejściu, ale dalej rozszerzała się dwoma bocznymi wnękami i kończyła kwadratową wnęką mającą dwa kolejne wgłębienia z rozwartymi bokami po obu stronach. Ściany komory wzniesiono z długich i płaskich kamieni, po starannym dobraniu ustawionych dłuższymi bokami pionowo. Nad nimi ułożono długie kamienne płyty, które wspornikowo stopniowo nachodziły na siebie, aż zbliżyły się na tyle, by ostatni wielki kamień o wadze około 4 ton i wymiarach 2,7 x 2 metry mógł przysłonić najwyższą partię komory. Kamienie tworzące zadaszenie nie były układane równo w poziomie, lecz za pomocą drobniejszych wypełnień przechylone, tak że woda deszczowa, która przesiąkała przez kurhan, była odprowadzana i nie mogła przedostać się do komory. Manipulacja gigantycznymi kamieniami z pewnością nie była łatwa i wymagała znacznych umiejętności, zwłaszcza przy ustawianiu ścian komory biegnących pod skosem w stosunku do jej osi. Kolejną cechą charakterystyczną komory grobowej był stojący kamień o wysokości 1,5 metra. Nie mógł on służyć żadnemu celowi konstrukcyjnemu, był bowiem zbyt smukły, nie stał idealnie pionowo i nie mógł unieść żadnego innego głazu. Zadaszenie nad nim musiało być prawie 4,8 metra nad ziemią, lub 3,3 metra nad wolnostojącym kamieniem. Jedynym wyjaśnieniem było więc pełnienie przez niego funkcji kultowej lub symbolicznej.
Jeden z kurhanów w północnej części założenia (oznaczony literą G) miał około 21 metrów średnicy i 6,4 metra wysokości. Znajdująca się w nim komora grobowa otrzymała często spotykany w Carrowkeel układ krzyżowy, z wejściem skierowanym ku północnemu – zachodowi. Był to mały otwór utworzony między nadprożem a kamieniem progowym, nad którym umieszczono jeszcze szczelinowy otwór doświetlający, podobny do znanego ze stanowiska Newgrange. Za wejściem korytarz stopniowo się poszerzał, aż do dużego centralnego pomieszczenia, połączonego z trzema wnękami, czy też mniejszymi komorami przeznaczonymi na pochówki. Centralna część była mniej więcej kwadratowa, a małe wnęki stosunkowo nieregularne, za wyjątkiem kwadratowej zachodniej. Wszystkie wnęki były mniejszej wysokości i oddzielone wysokimi kamieniami progowymi. Ściany całej komory zbudowano z kamieni o wysokości dochodzącej do 1,8 metra, podtrzymujących system wspornikowo kładzionych kamiennych płyt, podobnie jak we wcześniejszym grobowcu opadających na zewnątrz. W dwóch bocznych wnękach na wysokości około 1,3 metra utworzono rodzaj ściennych półek lub kieszeni, przeznaczonych na kości dzieci.
Nieodległy kurhan o średnicy 30 metrów i wysokości około 6 metrów, współcześnie oznaczony literą H, wyróżniał się podwójnym rzędem kamieni wzmacniających krawędzie kopca u jego podstawy. Przestrzeń pomiędzy tymiż rzędami wynosiła od 1,5 do 2,1 metra. Wewnętrzny obwód składał się z większych głazów, których umieszczono około sześćdziesięciu. Zewnętrzny obwód mógł mieć kamienie rozstawione z większymi przerwami między sobą. Wejście zorientowano w stronę północną. Komora grobowa miała formę korytarzową, długości nieco ponad 8 metrów, z lekkim zakrzywieniem osi wzdłużnej i podziałem na trzy lub cztery mniejsze przestrzenie. Była prymitywnie zbudowana i z pewnością trudna do poruszania się. Jej szerokość wahała się od zaledwie 0,3 metra do 1,1 metra, natomiast maksymalna wysokość wynosiła jedynie 0,9 metra. Prawdopodobnie jeszcze w czasie użytkowania grobowca, zdarzyć się musiało obsunięcie, które zablokowało przejście do głębszej części komory grobowej.
Stan obecny
Obecnie na pokrytym wrzosowiskami wzgórzu widocznych jest kilkanaście kurhanów o różnym stopniu zachowania. Uchodzą one za jedne z najważniejszych zabytków prehistorycznych na terenie Irlandii, obok takich pomników jak Brú na Bóinne czy Loughcrew. Wstęp na teren kompleksu jest wolny. Do niektórych komór grobowych można na własną odpowiedzialność wejść, czołgając się przez wąskie przejścia. Pamiętać trzeba, iż wspinanie się po kopcach doprowadza do ich uszkodzeń, a jeszcze większe szkody wynikają z zabierania poszczególnych kamieni w ramach pamiątek, co zarazem jest oczywiście przestępstwem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Armstrong E.C., Macalister R.A., Praeger R.L., Report on the Exploration of Bronze-Age Carns on Carrowkeel Mountain, Co. Sligo, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, Vol. 29, 1911/1912.
Cassidy L., Geber J., Hensey R., Kador T., Meehan P., Moore S., Rites of passage: mortuary practice, populations dynamics and chronology at the Carrowkeel passage tomb complex, Co. Sligo, Ireland, „Proceedings of the Prehistoric Society”, 84/2018.
Hensey R., Once upon a time in the west: the first discoveries of art in the Carrowkeel-Keashcorran passage tomb complex, Co. Sligo, „Archaeology Ireland”, Vol. 26, No. 3/2012.
Hensey R.,Meehan P., Moore S., A century of archaeology-historical excavation and modern research at the Carrowkeel passage tombs, County Sligo, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, Vol. 114C/2014.
Ó’Nualláin S., Survey of the megalithic tombs of Ireland, volume V, Dublin 1989.