Historia
Budowę zamku Carrickfergus rozpoczęło około 1177-1178 roku, w ramach podboju przez Anglo-Normanów wschodniej części Ulsteru. Tereny te zajmowało gaelickie królestwo Ulaidh, które w drugiej połowie XII wieku podzielone było na pięć terytoriów zarządzanych przez różne klany, co uniemożliwiało skuteczną obronę. Carrickfergus wybrano ze względu na nadmorskie położenie, możliwość kontroli zatoki Belfast Lough, a także z powodu chęci ochrony szlaku przez przybrzeżną równinę oraz przez wzgórza do północnego Antrim. Inicjatorem prac budowlanych był John de Courcy, jeden z wyróżniających się uczestników anglo-normańskiego najazdu. W 1185 roku został on mianowany justiciarem Irlandii, czyli namiestnikiem angielskiego króla na wyspie. Uzyskanie tak wysokiego stanowiska oznaczało wstąpienie Johna do ówczesnej elity, a odnośnie zamku w Carrickfergus pewne zmiany w pierwotnych planach budowlanych, które zaowocowały nieco bardziej okazałą formą zamkowego donżonu.
Na początku XIII wieku rosnące, prawdopodobnie podsycane przez króla Jana napięcia między Johnem de Courcy a Hugh’em de Lacy, kolejną z ważnych osobistości anglo-normańskiego podboju, doprowadziły w latach 1203-1204 do wojny. Zwycięski de Lacy przejął Carrickfergus i w 1205 roku został mianowany earlem Ulsteru. Nową siedzibą i urzędem cieszył się jedynie do 1210 roku, kiedy to został wygnany przez władcę z powodu nielojalności. W 1216 roku król Jan bez Ziemi nakazał konstablowi zamku Carrickfergus otoczenie podzamcza kamiennym murem obronnym, ukończonym prawdopodobnie do 1224 roku. Trzy lata później Hugh de Lacy odzyskał dobra w Ulsterze wraz z Carrickfergus. Do końca życia służył już lojalnie angielskiemu królowi i prowadził rozbudowę zamku w drugiej ćwierci XIII wieku. Zmarł w Carrickfergus w 1242 lub 1243 roku.
W 1315 roku na północno – wschodnim wybrzeżu Irlandii wylądowała szkocka armia pod dowództwem Edwarda Bruce’a, mającego zamiar w Irlandii zdobyć dla siebie królestwo, podobnie jak jego brat Robert niedawno zdobył koronę w Szkocji. Edward szybko podbił ziemie Ulsteru, za wyjątkiem zamku Carrickfergus, który opierał się szturmom przez cały rok, zanim garnizon poddał się po uzyskaniu przyrzeczenia braku egzekucji lub okaleczeń obrońców. W chwili rozpoczęcia oblężenia zamek był najwyraźniej dość dobrze obsadzony załogą i dobrze zaopatrzony w prowiant, choć pech chciał, że trzydzieści beczek pszenicy nie dotarło z Dublina na skutek sztormu. W kwietniu 1316 roku przybyła flota z Droghedy, dzięki czemu powiększony garnizon odważył się na wypad przeciwko Szkotom. Początkowo skuteczna, próba przełamania oblężenia ostatecznie zakończyła się klęską, a w czasie ciężkich walk na ulicach miasta zginął sir Thomas Mandeville, dowódca angielskich posiłków z Droghedy. Na początku lipca żywność dla Carrickfergus została załadowana na osiem statków w Droghedzie, ale została przejęta przez Richarda, earla Ulsteru, aby posłużyć jako instrument przetargowy w celu uwolnienia jego brata, Williama de Burgh. Dlatego jesienią 1316 roku obrońcy musieli już jeść zwierzęce skóry i pojmanych Szkotów. W tak rozpaczliwych warunkach, gdy pomoc nie nadchodziła ani nie była prawdopodobna, oblężony garnizon nie mógł zrobić nic więcej, niż rozpocząć z wrogiem negocjacje o kapitulacji. Szkoci utrzymywali zamek w Carrickfergus do czasu klęski kampanii w 1318 roku.
Przez cały okres późnego średniowiecza Carrickfergus było głównym anglo-normańskim ośrodkiem w Ulsterze, często zagrożonym przez sąsiadujące gaelickie władztwa O’Neillów z Clandeboye i MacDonnellów z Glens i Route. W 1384 roku zamek został zdobyty i uszkodzony przez Nialla Mora O’Neilla, ale później pozostawał już nieprzerwanie do końca średniowiecza w rękach królewskich. Utrzymywano go w zadbanym stanie od początku XIV wieku do połowy XVI wieku. Dwukrotnie, w latach 1381-1382 i w 1477 roku, odnotowane zostały w przekazach pisemnych kwoty przeznaczone na prace remontowe, zapewne mające za zadanie jedynie utrzymanie w dobrym stanie starych zabudowań, a nie ich znaczącą rozbudowę. W latach 60-tych XVI wieku zamek był już w tak złym stanie, że brama północna musiała zostać przebudowana, a wnętrza donżonu przekształcone. W okresie tym po raz pierwszy do remontów użyto cegieł, wstawianych przy budowie strzelnic armatnich w średniowiecznych murach.
Pod koniec XVI wieku zamek posiadał duże znaczenie, gdyż w obliczu osłabienia wpływów angielskich w Irlandii, siły królewskie musiały być zaopatrywane i utrzymywane przez miasta portowe. Podczas wczesnych etapów wojny dziewięcioletniej, pod Carrickfergus doszło w 1597 roku do bitwy, w trakcie której MacDonnellowie zabili zarządcę zamku. W 1602 roku z zamku uciec miał Con, wódz O’Neillów z Clannoboy, przy czym wyczynu tego dokonać miał przy użyciu liny przeszmuglowanej do wnętrza przez jego żonę w dużym serze. Pomimo tego incydentu zamek w XVII wieku nadal wykorzystywano jako więzienie, był też stale obsadzony garnizonem. W 1689 i 1690 roku przechodził z rąk do rąk w czasie walk toczonych między jakobickimi zwolennikami Jakuba II a jego przeciwnika, Wilhelma III. Po ich zakończeniu podupadł, co doprowadziło do zawalenia części południowego muru obronnego w 1754 roku. Wyłom ten wykorzystany został sześć lat później, gdy francuski komodor François Thurot wylądował z oddziałem żołnierzy i zajął zamek. Dokonał tego po trzech szturmach i wykończeniu amunicji przez obrońców. Zniszczenia usunięto po odzyskaniu Carrickfergus, co pozwoliło na wykorzystywanie zamku jako magazynu i zbrojowni w czasie wojen napoleońskich i nawet podczas pierwszej wojny światowej. Wojsko opuściło zabytkową budowlę dopiero w 1928 roku.
Architektura
Zamek zbudowany został na skalistym cyplu u wylotu zatoki Belfast Lough do Morza Irlandzkiego. Krawędzie cypla z trzech stron opadały ku wodzie niezbyt wysokimi, ale stromymi skarpami, wznoszącymi się maksymalnie na 6-7 metrów ponad poziom przypływu. Bardziej piaszczyste wybrzeże po stronie zachodniej prawdopodobnie wykorzystywano jako przystań, chronioną przed sztormami otwierającego się na wschodzie morza przez wulkaniczną groblę z bazaltu lub dolerytu. Jedyne połączenie cypla z lądem znajdowało się po stronie północnej, gdzie zabezpieczono się wykuwając w skale poprzeczny przekop. Przed nim zwężające się miejsce przeznaczono na podzamcze, natomiast jeszcze dalej, już poza obszarem cypla, z czasem rozwinęła się podzamkowa osada i miasto, przez cały okres średniowiecza chronione przez solidny rów, wał i palisadę.
Najstarsza część zamku usytuowana została na skrajnym, południowo – zachodnim fragmencie cypla. Zbudowany został tam obwód muru obronnego o wymiarach 44 x 26 metrów, połączonego od strony północnej dwoma odcinkami z czworoboczną wieżą – donżonem. Mury wzniesiono z miejscowej wulkanicznej skały bazaltowej i magmowej. Jako, że była ona bardzo twarda i nadawała się jedynie do łupania, budowniczowie musieli także sprowadzać czerwony lub szary piaskowiec oraz kremowożółty wapień. Dobre drewno dębowe było łatwo dostępne w pasie lądu nadmorskiego między morzem a wzgórzami Antrim, natomiast dachy mogły być kryte gontem lub surowym łupkiem. W planie mur obwodowy miał kształt zbliżony do owalnego, ale zbudowany był z kilku prostych, połączonych pod rożnymi kątami odcinków. Najbardziej załamane były odcinki po stronie zachodniej, gdzie musiały zostać dostosowane do linii brzegowej, natomiast długi prosty fragment mógł zostać zbudowany po stronie wschodniej, nieco odsuniętej od krawędzi cypla, ze względu na przecinającą go skalną półkę o osi północ – południe. Mur najstarszej fazy nie był jeszcze wzmocniony żadną basztą ani ryzalitowym wykuszem. Obrona opierała się na poprowadzonym w koronie chodniku straży, zabezpieczonym blankowanym przedpiersiem.
Wieża stanowiła północną część dziedzińca, przez co jej elewacja północna i zachodnia stanowiła część obwodu obronnego, a masywna, wysoka bryła o grubości murów w przyziemiu wynoszącej 3,6 metra, chroniła przed ostrzałem pozostałą zabudowę. Wzniesiona została na rzucie kwadratu o bokach długości 16,5 metrów, z niewielkim ryzalitem w południowej części ściany wschodniej, pełniącym funkcję wysokiej przypory przy narożniku z klatką schodową i wejściem. Druga podobna przypora wzmocniła narożnik południowo – zachodni, w miejscu połączenia wieży z murem obronnym, ze względu na umieszczenie tam latryn. Kolejną cechą charakterystyczną wieży był cokół od strony czołowej, wyposażony w dwa sfazowane uskoki, z których niższy poprowadzony został także na przyległym do wieży odcinku muru obronnego. Wieża osiągnęła wysokość około 27 metrów do poziomu chodnika straży poprowadzonego w koronie muru. Chodnik ten chroniony był krenelażem i otaczał dach najwyższej, czwartej kondygnacji. Zapewniał straży możliwość obejścia całego obwodu wieży, przy czym w każdym z narożników poprowadzony był przez niewielką czworoboczną wieżyczkę strażniczo – obserwacyjną.
Wnętrze przyziemia wieży podzielone zostało ścianą na dwie wąskie i podłużne komory, być może początkowo przykryte drewnianym stropem, a od XVI wieku sklepieniem kolebkowym. Ściana działowa utworzona została jako bardzo masywna, możliwe więc, iż również została wstawiona wtórnie w chwili budowy sklepienia, a pierwotnie przyziemie wieży było jednoprzestrzenne. Wejście do tej ciemnej i zimnej kondygnacji początkowo wiodło jedynie z poziomu wyższego piętra, ze względów obronnych nie było bowiem portalu wejściowego na poziomie przyziemia. Wnętrze mieściło studnię oraz co najmniej jeden szczelinowy, rozglifiony do wnętrza otwór, skierowany na dziedziniec po stronie wschodniej. Druga kondygnacja była poziomem wejściowym, nieogrzewanym i ze skromnym oświetleniem. Dostęp zapewniał portal w południowej części ściany wschodniej, za którym przejście blokowało aż dwoje drzwi z ryglami zasuwanymi do otworów w murze. Trzecia kondygnacja musiała już pełnić funkcje mieszkalne. W jej narożnik południowo – zachodni wstawiono podwójną latrynę, do której dostęp wymagał zbudowania schodów w grubości muru w ścianie południowej i zachodniej (jedna z latryn dostępna była z poziomu niższej kondygnacji). Ponadto w ścianę zachodnią wstawiono kominek. Czwarta kondygnacja była najwyższą i najprzestronniejszą, ze względu na wysoko założony dach i zmniejszenie grubości murów obwodowych wieży. Prawdopodbnie początkowo nie była planowana, ale po awansie społecznym Johna de Courcy donżon podwyższono celem uzyskania bardziej okazałej budowli. Kluczowym elementem czwartej kondygnacji stała się południowa ściana z wnęką tronową, flankowaną dwoma dużymi oknami. We wnęce zachodniego okna utworzono przejście do prywatnych schodów wiodących do latryny oraz na chodnik straży w koronie murów. Wschodnią wnękę okienną połączono natomiast ze spiralną klatką schodową łączącą wszystkie kondygnacje. Ogrzewanie najwyższego piętra zapewniał kominek w ścianie zachodniej. Oświetlenie uzupełniała para węższych, rozglifionych do wnętrza otworów okiennych od zachodu, północy i wschodu.
Dziedziniec po południowej stronie donżonu, choć nie posiadał dużych rozmiarów, wypełniony był pomocniczą zabudową, przystawioną do wewnętrznych elewacji muru obronnego. W większości zapewne miała ona charakter gospodarczy, ale pośród zabudowań musiała się również znajdować reprezentacyjna aula (ang. hall), dla której nie było miejsca w donżonie. Budynek auli przypuszczalnie ulokowano przy wschodnim odcinku muru, w pobliżu bramy, czemu sprzyjać mogła jego największa długość. W auli odbywać się mogły spotkania, sądy i uczty przeznaczone dla dużej liczby osób. Miały one miejsce w pomieszczeniu na piętrze, otwartym ku stronie wschodniej dwoma oknami przebitymi w murze obronnym. Poniżej znajdować się mogło niskie przyziemie o charakterze gospodarczym. Sąsiednia brama była prostym portalem przebitym w kurtynie, pozbawionym mostu zwodzonego, a dodatkowo ulokowanym w miejscu zasłoniętym przed donżonem. Niedogodność tą zapewne rekompensowały ogólnie dobre naturalne warunki obronne terenu na jakim wzniesiono zamek, ponadto już w pierwszym okresie musiała funkcjonować zewnętrzna brama północna przy poprzecznym przekopie, początkowo zapewne konstrukcji drewnianej, ale pod pełną kontrolą donżonu.
Pod koniec pierwszej ćwierci XIII wieku zamek z dwóch stron otoczony został zewnętrznym murem obronnym, wydzielającym wąski dziedziniec po wschodniej stronie rdzenia zamku i parcham po północnej oraz północno – zachodniej stronie donżonu, przy czym wschodni odcinek muru wzniesiony został na skalnej półce, około dwóch metrów poniżej głównego dziedzińca. W linii muru utworzono w części czołowej nieregularną, wieloboczną basztę, chroniącą w narożniku północnym sąsiednią bramę. Ponadto wschodni narożni wzmocniono silnie wysuniętą basztą czworoboczną o wymiarach 5 x 4,5 metra, a w wąskim międzymurzu północno – zachodnim utworzono niewielką basztę wykuszową, służącą bardziej jako latryna niż celom obronnym. Baszta wschodnia zabezpieczała teren odsłaniany podczas odpływu oraz wrażliwy narożnik w ślepym punkcie obrony donżonu. Dlatego w przyziemiu z trzech stron w jej ścianach osadzono aż po trzy szczelinowe otwory strzeleckie, zaprojektowane do użytku kuszników. Każdą triadę zebrano w jedną strzelnicę, dającą strzelcowi wybór pól do kontrolowania przedpola i flankowania sąsiednich kurtyn. Wjazd do nowej części zamku odbywał się wspomnianą powyżej bramą północną, zapewne po zwodzonym moście przerzucanym nad przekopem. Funkcjonowała też mniejsza furta południowa, przypuszczalnie chroniona niewielką czworoboczną basztą.
W drugiej ćwierci XIII wieku murowana część zamku uległa powiększeniu o północną część cypla, gdzie pierwotnie zapewne funkcjonowało podzamcze z zabudową konstrukcji drewnianej. Wzniesiony został tam trzeci obwód muru obronnego, poprowadzony wzdłuż skalistego wybrzeża, na północy ponownie odcięty przekopem, a na południu połączony z murem z pierwszej ćwierci XIII wieku. W efekcie uzyskano rozległy dziedziniec o szerokości około 40 metrów, na którym stanąć mogła murowana zabudowa gospodarcza. Jej ochronę stanowił od zachodu szeroki ryzalit o formie wykuszowej baszty na rzucie nieregularnego pięcioboku oraz drobna baszta pełniąca także rolę latryny. Północną bramę wyposażono w dwie masywne cylindryczne baszty o średnicy około 12 metrów, flankujące poprowadzony pomiędzy nimi przejazd. Baszty bramne pierwotnie miały trzy piętra i były nieco wyższe od najwyższego z pomieszczeń pomiędzy nimi. We wschodniej na drugim piętrze umieszczono kaplicę oświetlaną dwudzielnym oknem, którego półkoliste archiwolty od wewnątrz oparto na płaskorzeźbionych kapitelach kolumn. Do niedawna uważano, że okno to osadzono wtórnie, ale być może stanowiło element pierwotnego wyposażenia, co zarazem wskazywałoby na nieco wcześniejszą datę budowy zespołu bramnego.
Ochronę przejazdu bramnego stanowiły umieszczone na obu końcach wrota, przednia brona oraz ukryty za wysoką arkadą machikuł. Ponadto pod koniec XIII wieku zamontowano drugą bronę w tylnej części bramy, a cały przejazd podsklepiono. Przebudowie uległa również tylna część centralnej części między basztami bramnymi, być może w celu pomieszczenia mechanizmu na drugą bronę. Choć przed bramą wyciosany był w skale dół o 2-3 metrach głębokości, to nie zamontowano w murze przejazdu żadnych elementów mostu zwodzonego, co wskazywałoby na dużo prostsze zabezpieczenie, przykładowo działające na zasadzie trapu w statkach. Ewentualnie dół wykonano dużo wcześniej, gdy w miejscu tym znajdowało się jeszcze drewniane podzamcze, a wgłębienie służyło wznoszącej się przy wjeździe drewnianej wieży. W takim wypadku dół byłby już zasypany w chwili budowy murowanego zespołu bramnego.
Stan obecny
Carrickfergus jest dziś jednym z najlepiej zachowanych zamków na terenie Irlandii, nadal dominującym nad miastem i portem. Wewnętrzny dziedziniec i wielka wieża – donżon pochodzą z końca XII wieku, środkowy dziedziniec i wschodnia baszta z lat 1215-1223, a zewnętrzny dziedziniec z drugiej ćwierci XIII wieku. Niestety nie zachował się północny odcinek muru z drugiej fazy, wraz z bramą i strzegącą ją wieloboczną basztą, które zostały odkryte dopiero po przeprowadzeniu prac archeologicznych. Nowożytny jest niski budynek obok donżonu na najstarszym dziedzińcu południowym, a także platforma wypełniająca południowy narożnik muru. Nowożytne są również zabudowania na północnym podzamczu, pośród których niestety umieszczono całkowicie nie pasujący współczesny budynek kas biletowych. Niewielkiemu obniżeniu uległ zespół zewnętrznej bramy północnej z przekształconymi otworami strzeleckimi. W murach obwodowych zamku również widocznych jest szereg wczesnonowożytnych, wykonanych z cegły strzelnic artyleryjskich. Uległa zmianie w większości korona murów. W donżonie część otworów przebito po okresie średniowiecza, a w oknach romańskich nie zachowały się dzielące je filarki. Oprócz ich obramień, spośród pierwotnych detali architektonicznych zachowało się misterne okno na drugim piętrze bramy północnej, liczne otwory strzeleckie, w tym potrójne strzelnice w baszcie wschodniej, czy wykusze latrynowe na elewacji zachodniej donżonu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gormley S., McNeill T., Recent research on Carrickfergus Castle, „The Castle Studies Group”, 30/2016.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
McNeill T., Castles in Ireland. Feudal power in a Gaelic World, London-New York 2005.
Ó Baoill R., Carrickfergus, Co. Antrim: a walled town in the seventeenth century, Dublin 2007.
Salter M., The castles of Ulster, Malvern 2004.
Sayles G.O., The Siege of Carrickfergus Castle, 1315-16, „Irish Historical Studies”, Vol. 10, No. 37/1956.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.