Historia
Pierwszy zamek w Carlow, a właściwie drewniano – ziemny gródek (ang. ringwork), zbudowany został niedługo po anglo-normańskim najeździe na Irlandię, w ramach umacniania panowania na podbitych ziemiach. Powstać mógł z inicjatywy Hugha de Lacy około 1180 roku lub nieco wcześniej z fundacji Richarda de Clare, earla Pembroke zwanego Strongbow. Obaj możnowładcy zapewne nie mieszkali w Carlow, posiadali bowiem wiele innych większych i wygodniejszych siedzib. Pierwszą murowaną budowlę zamku, mianowicie okazały donżon, ufundował na początku XIII wieku William Marshall, lord Leinster, po tym gdy uzyskał Carlow od swego wasala, niejakiego Johna de Clahull. Prawdopodbnie zbudował go w latach 1207-1213, który to okres spędził bez przerw na terenie Irlandii. Budowa murowanego zamku w Carlow mogła być związana z pragnieniem Marshala, aby stworzyć prosperujące miasto targowe, które handlowałoby w dół rzeki Barrow z miastem New Ross. W źródłach pisanych zamek po raz pierwszy odnotowany został w 1231 roku.
W 1283 roku Carlow znajdować się miało w posiadaniu Rogera Bigoda, earla Norfolk, który przeprowadził naprawy kuchni, starej auli i którejś z wież zamku. Na ówczesnych rachunkach odnotowano między innymi 700 gwoździ i płótno, które prawdopodobnie były przeznaczone na pokrycie dachu wielkiej auli, zapewne zwieńczonego trudnym w utrzymaniu gontem. Carlow było w tym czasie siedzibą administracji anglo-normańskiej. Na zamku odbywać się mogły sądy, musiał też znajdować się w nim skarbiec, zasilany znacznymi dochodami lordostwa. Jednak pomimo tego, gdy w 1306 roku posiadłości earla przeszły na rzecz angielskiego monarchy, zamek był tak podupadły, że nie przypisano mu żadnej wartości. Zapewne z tego powodu już w 1316 roku powrócił w ręce kolejnego earla Norfolk, Thomasa of Brotherton, piątego syna króla Edwarda I. Kiedy w latach 60-tych XIV wieku do Carlow przeniesiono urząd skarbowy zajmujący się pobieraniem podatków (ang. Exchequer of Ireland) konieczne były poważne prace naprawcze i rozbudowa zamku. Prawdopodbnie wtedy też sąsiednie miasto zaczęto otaczać murem obronnym. Już jednak w 1394 roku urząd skarbowy opuścił zamek i powrócił do Dublina, po serii najazdów Irlandczyków na okoliczne tereny. Carlow natomiast przez cały XV wiek pełniło funkcję ważnej królewskiej twierdzy granicznej.
W latach 30-tych XVI wieku Carlow znalazło się w rękach Thomasa FitzGeralda, dziesiątego earla Kildare, zwanego Jedwabnym Thomasem od frędzli przy hełmach jego wojsk. Wywołał on w 1534 roku antykrólewskie powstanie, ostatecznie zakończone klęską, uwięzieniem i konfiskatą majątku w 1537 roku. Wtedy też lord James Butler, najstarszy syn earla Ossory, zwrócił się do angielskiego króla o odszkodowanie za obronę przygranicznych zamków Carlow i Kilkea. W efekcie przyznano mu zwrot kosztów i mianowano zarządcą obu budowli. W 1552 roku Carlow było już w posiadaniu Edwarda Randolfa, następnie w 1577 roku Roberta Hartpole’a, a w 1616 roku sprzedane zostało Donaghowi, earlowi Thomond, przy czym któryś z często zmieniających się właścicieli około początku XVII wieku dokonał nowożytnej przebudowy zamku.
W czasie walk katolickich konfederatów z oddziałami rządowymi w latach 40-tych XVII wieku zamek znajdował się w obrębie działań militarnych. W 1642 roku oblegano w nim pięciuset Anglików, którzy głodowali, gdy przybyła odsiecz sir Patricka Wemysa, wysłana na pomoc przez earla Ormond. Rebelianci na jej widok spalili miasto i uciekli. W 1647 roku garnizon królewski był ponownie oblegany, dlatego earl Ormond pożyczył 60 funtów na jego odsiecz, ale pięćdziesięciu ludzi, którzy przybyli by wzmocnić załogę, nie mogło się dostać do środka, ponieważ zamek był ściśle blokowany. Oblężenie trwało około miesiąca i zakończyło się kapitulacją. Kolejne walki o zamek oddziałów Olivera Cromwella miały miejsce w 1649 i 1650 roku. Po zakończeniu działań wojennych Carlow wróciło do rąk earlów Thomond, a następnie z powodu długów przypadło rodzinie Hamilton. W 1813 roku podupadły zamek został wydzierżawiony doktorowi Middletonowi, który postanowił przekształcić go w przytułek dla chorych psychicznie. Niestety zamierzał tego dokonać za pomocą częściowych wyburzeń, na skutek których zawaliła się cała wschodnia część donżonu.
Architektura
Zamek zbudowany został w miejscu naturalnego wywyższenia terenu u ujścia rzeki Burren do większego koryta rzeki Barrow. Wody Burren chroniły Carlow od południa, podczas gdy zakole Barrow od zachodu i północy, przy czym przybrzeżna część w średniowieczu była zapewne podmokła i zalewna w momentach zwiększonego poziomu wód rzek. Jedyny dogodny dostęp do zamku wiódł od wschodu, poprzez wąski i zabagniony przesmyk pomiędzy dwoma ciekami. Za nim rozwinęła się osada, a następnie obwarowane miasto, od drugiej połowy XIV wieku otoczone kamiennymi murami obronnymi, stanowiące pierwszą zaporę na drodze do zamku. Miasto dostępne było dwoma bramami: Dublińską na północy i Tullow na wschodzie, podczas gdy brama zachodnia skierowana była ku zamkowi. Nie wiadomo, czy kolejna brama znajdowała się po stronie południowej, gdzie miasto mogło być pozbawione murowanych obwarowań. Bezpośredni dostęp do zamku zapewniać mogła przystań dla łodzi na rzece Barrow oraz zlokalizowany na niej most.
Główną i centralną budowlą zamku od XIII wieku był okazały donżon, wzniesiony na spłaszczonej kulminacji pagórka, po usunięciu obwarowań starszego gródka. Donżon zbudowany został na planie prostokąta o wymiarach około 21 x 14 metrów, wzmocnionego w każdym z narożników cylindryczną wieżą. Wszystkie wieże miały zbliżone rozmiary o średnicy około 8 metrów i były prawie w całości wysunięte przed zewnętrzne elewacje rdzenia donżonu. Mury tego ostatniego utworzono masywne, grubości około 2,7 metra ponad częścią cokołową o pochyłych ku wnętrzu elewacjach. Całość była bardzo zbliżona do licznych innych donżonów anglo-normańskich jakie powstawały w początkach XIII wieku w Leinster (np. Lea, Ferns, Terryglass). Jeśli donżon w Carlow posiadał zewnętrzny kamienny mur obronny, to otaczał on jedynie niewielki obszar wokół budynku. Większość zabudowy gospodarczej musiała być chroniona obwarowaniami drewnianymi.
Mury donżonu, zarówno wież jak i części centralnej, pierwotnie przeprute były szczelinowymi wertykalnymi otworami strzeleckimi, niektórymi z krótkimi szczelinami poziomymi. Od wewnątrz były one rozglifione ku szerokim i głębokim wnękom ściennym. Dodatkowo dwa murowane wykusze latrynowe podwieszono na elewacji zachodniej prostokątnej części donżonu, na poziomie pierwszego piętra. W koronie muru poprowadzony był otwarty chodnik straży, chroniony blankowanym przedpiersiem. W wieżach, nieco wyższych od rdzenia donżonu, dostępny był on za pomocą krótkich schodów z części środkowej budowli. W części centralnej chodnik straży otaczał dwuspadowy dach, w wieżach natomiast albo otaczał stożkowate dachy najwyższych kondygnacji, albo posiadały one płaskie platformy obronne.
Przyziemie donżonu tradycyjnie pełniło funkcje gospodarcze i pomocnicze, służąc jako skład lub spiżarnia. W grubości muru ściany zachodniej schody wiodły na pierwsze piętro, gdzie znajdowała się aula, główna komnata reprezentacyjna. Była ona również dostępna z zewnątrz, poprzez drewniane schody dostawione do jednej z krótszych ścian donżonu. Ostrołuczny portal umieszczono tuż przy wieży północno – zachodniej, gdzie flankował go jeden z jej otworów strzeleckich. Trzecie, najwyższe piętro donżonu zajmować musiały prywatne pomieszczenia mieszkalne, również dostępne przez schody w grubości muru zachodniego. Możliwe jednak, że pierwotnie aula była wyższa, a pomieszczenia drugiego piętra wstawiono w XIV lub XV wieku. Ponadto cechą charakterystyczną budowli był całkowity brak sklepień, nie tylko w części środkowej, ale nawet w narożnych wieżach, gdzie mogłyby zostać łatwo wzniesione w kolistych pomieszczeniach o średnicy około 4,5 metra. Wieże pełniły funkcje obronne, gdyż ich wnętrza były zbyt wąskie i słabo oświetlone dla wygodnych pomieszczeń mieszkalnych. Wieża północno – zachodnia w przyziemiu mieścić mogła więzienie, bowiem komora ta dostępna była jedynie z góry, poprzez otwór w stropie.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się jedynie zachodnia część okazałego donżonu, usytuowana w otoczeniu współczesnych zabudowań mieszkalnych. Przetrwały dwie cylindryczne wieże narożne, ściana muru pomiędzy nimi o pełnej wysokości, ale bez elewacji wewnętrznej, a także niewielkie fragmenty muru północnego i południowego. Część z pierwotnych otworów strzeleckich została przekształcona, w ścianach widnieją też duże wyrwy, umieszczone w miejscach, gdzie w okresie nowożytnym wstawiano większe okna. Najwyższe piętro wieży północno – zachodniej w obecnym kształcie pochodzi z XVI wieku. Częściowo zachowały się dwa wykusze zachodnie, choć jeden z nich całkowicie utracił część środkową i dolną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adams C.L., Castles of Ireland, London 1904.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
McNeill T., Castles in Ireland. Feudal power in a Gaelic World, London-New York 2005.
O’Connor K., The Origins of Carlow Castle, „Archaeology Ireland”, Vol. 11, No. 3/1997.
Salter M., The castles of Leinster, Malvern 2004.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.