Historia
Zamek w Carlingford zbudowany został w początkach XIII wieku z inicjatywy anglo-normańskich najeźdźców, w celu ochrony przełęczy górskiej oraz przybrzeżnego szlaku na granicy między regionami Ulster i Leinster. Ufundowany mógł zostać przez angielskiego króla lub, co bardziej prawdopodobne, przez możnego Hugha de Lacy, który uzyskał Carlingford w 1195 roku, na skutek koligacji małżeńskich z rodziną de Verdon. Po raz pierwszy w przekazach pisanych zamek odnotowany został w 1210 roku, kiedy to stanowił już własność króla Jana i został na jego koszt naprawiony (władca w trakcie dwudniowej wizyty opłacić miał w Carlingford kamieniarza, kopacza rowów i cieślę). Hugh de Lacy niechętnie oddawał władzę nad wschodnim wybrzeżem Irlandii, w odróżnieniu od jego brata Waltera, który od razu przekazał podległe zamki królowi. Ostatecznie zbuntowany Hugh musiał uciec z Carrickfergus do Szkocji, zaś władztwa (ang. lordship) Meath i Ulster do 1221 roku stały się niekwestionowaną własnością monarszą.
W latach 60-tych XIII wieku zamek w Carlingford został gruntownie przebudowany z fundacji króla Jana, celem przystosowania do pełnienia funkcji siedziby królewskiej administracji, działającej na spornych ziemiach między kolonią anglo-normańską na południu a rodzimymi Irlandczykami z południowego Ulsteru. Kolejne, prowadzone na mniejszą skalę przebudowy zamku miały miejsce w okresie późnego średniowiecza, pod koniec XV wieku lub w początkach XVI stulecia. Dotyczyły one głównie pomieszczeń mieszkalnych, a nie elementów architektury obronnej.
W 1388 roku Stephen Gernon, ówczesny zarządca zamku, otrzymał od króla zezwolenie na pobieranie dziesięciny zbożowej w lordostwie Cooley, aby zaopatrywać zamki Carlingford i Greencastle. Pięć lat później Esmond de Loundres został mianowany strażnikiem (ang. warden) Carlingford, Greencastle i Coly. Choć posiadał dochody należne urzędowi, okoliczne regiony zostały wówczas tak spustoszone przez irlandzki klan O’Neill, że Esmond nie był nawet w stanie pokryć swoich wydatków, i wniósł petycję, aby mógł zostać zwolniony z urzędu lub odpowiednio zaopatrzony w środki na pokrycie kosztów. W 1425 roku sytuacja finansowa musiała nadal być ciężka, gdyż zarządcy zamku uzyskali prawa połowu ryb w zatoce. Carlingford odbudowywało dopiero gospodarkę po ciężkim okresie XIV-wiecznych epidemii czarnej śmierci, która doprowadziła do znacznego wyludnienia sąsiedniego miasta.
W 1535 roku królewski skarbnik udał się do Carlingford, aby dokonać inspekcji zamku. Doniósł, że tamtejsza budowla oraz zamek w Greencastle wraz z okolicą zostały niemal całkowicie zniszczone w trakcie wojen irlandzko-angielskich. Postulował wysłanie angielskich robotników celem przeprowadzenia koniecznych napraw, które miały zostać pokryte z opłat za połów ryb. Prawdopodobnie nie przeprowadzono wówczas żadnych większych remontów, bowiem w 1549 roku oba zamki nadal były w opłakanym stanie. Pomimo tego, w 1596 roku wojskom earla Tyrone, Huga O’Neill, nie udało się zająć zamku. W 1610 roku jego zarządcą był Marmaduke Whitechurch, mający pod komendą sześciu zbrojnych. Przypuszczalnie podobnej wielkości był garnizon, gdy w 1641 roku zamek i miasto wpadły w ręce Irlandczyków sir Phelima O’Neill. Ze względu na duże znaczenie strategiczne portu w Carlingford, miasto i zamek odbite zostały już rok później przez rządowe oddziały z Dublina. Po raz kolejny zamek zdobyty został w 1649 roku, tym razem przez wojska Olivera Cromwella. Ostatnie działania wojenne naruszyły zamek w 1689 roku, w czasie walk zwolenników protestanckiego Wilhelma Orańskiego i katolickiego Jakuba II. Po ich zakończeniu porzucona budowla popadła w ruinę.
Architektura
Zamek zbudowany został na wysokiej skale nad brzegiem Zatoki Carlingford. Naturalne warunki terenu zabezpieczały przede wszystkim jego wschodni odcinek, gdzie skarpy opadały stromo wprost do wody, ale również podejście z pozostałych trzech stron było utrudnione, zwłaszcza że u podstawy skały przekopano suchą fosę. Na niżej położonym terenie po stronie północnej zlokalizowane zostało wydłużone podzamcze, natomiast na południe od zamku rozwinęła się osada, a następnie miasto, od XIV wieku chronione miejskim murem obronnym. Mur ten połączony został z podstawą zamkowej skały po stronie południowo – zachodniej, gdzie w niewielkiej odległości od zamku utworzono jedną z głównych bram wiodących do miasta.
Na początku XIII wieku zamek składał się obwodu muru obronnego o grubości około 2,4 metra, poprowadzonego na z grubsza owalnym planie, ale utworzonego z wielu prostych oraz krótkich odcinków. Mur otaczał dziedziniec o wymiarach około 32 x 26 metrów i wzmocniony był co najmniej trzema czworobocznymi wieżami: północną, południową i południowo – wschodnią. Być może kolejna wieża znajdowała się jeszcze w północnej części odcinka wschodniego. Wszystkie wieże były wysunięte przed sąsiednie odcinki muru obronnego, podobnie jak zespół bramny w zachodniej części obwodu. Co najmniej jedna wieża, południowa, wyróżniała się bryłą, która od poziomu drugiego piętra była pół-ośmioboczna. Prawdopodbnie był to wynik osobistych preferencji Hugha de Lacy, bowiem podobna wieża została zbudowana na jego zamku w Trim.
Brama zamkowa składać się mogła z dwóch prostokątnych wież flankujących centralnie poprowadzony przejazd o zaledwie 1,2 metra szerokości lub z jednego masywnego budynku, rozdzielonego przejazdem jedynie na poziomie przyziemia. W obu przypadkach było to rozwiązanie rzadkie na terenie ówczesnej Irlandii. Komunikacja pomiędzy piętrami bramy możliwa była dzięki spiralnej klatce schodowej, osadzonej w narożniku północno – wschodnim. Obronę zapewniały wąskie otwory strzeleckie, rozglifione do wnętrza i osadzone w szerokich wnękach. Podobne otwory strzeleckie porozmieszczano również na dwóch poziomach w kurtynach muru obronnego i w wieżach. Górne partie muru wyposażone były ponadto w drewniane ganki hurdycji, montowane po zewnętrznej stronie kamiennego przedpiersia.
Zabudowa mieszkalna zamku prawdopodobnie początkowo była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, przystawiona do wewnętrznych elewacji muru obronnego. Najważniejsze pomieszczenia musiały wypełniać wschodnią część dziedzińca, usytuowaną w najbezpieczniejszym miejscu, dokładnie naprzeciwko bramy. Za sprawą pochyłego, opadającego ku zatoce terenu, jedno z pomieszczeń już w pierwszym etapie funkcjonowania zamku mogło zostać podpiwniczone. Komora ta została przykryta sklepieniem kolebkowym. Być może jedno z pomieszczeń wschodniej części zamku połączone było rampą lub pomostem z wybrzeżem, podobnie jak wnętrze zamku Trim skomunikowano pochylnią z brzegiem rzeki Boyne.
W drugiej połowie XIII wieku wschodnia część zamku została gruntownie przebudowana, co doprowadziło do usunięcia czworobocznej wieży południowo – wschodniej i hipotetycznej wieży północno – wschodniej. Wschodnią część dziedzińca wypełnił wówczas okazały budynek o długości około 25 metrów i szerokości 15 metrów, lekko trapezowaty w planie, w przyziemiu posiadający bardzo grube mury o szerokości około 2,8 metra. Jego cechą charakterystyczną był brak jakichkolwiek okien w przyziemiu od strony dziedzińca, co przy wyjątkowej masywności muru wskazywałoby, iż dom musiał pełnić funkcje obronne, na wypadek zajęcia dziedzińca przez napastników. Wejście prawdopodobnie znajdowało się na poziomie piętra, dokąd prowadzić mogły zewnętrzne drewniane schody lub kładka z poziomu ganku w koronie muru obronnego. Niewykluczone, że funkcjonował też portal wejściowy na dziedzińcu.
Parter budynku wschodniego mniej więcej w połowie przedzieliły kamienne schody wiodące do starszej podsklepionej piwnicy pod południową częścią domu i wschodniej komory piwnicznej. Przedzielenie pomieszczenia schodami i lokalizacja na poziomie dziedzińca wskazywałyby na jego gospodarczy charakter, ale od wschodu okna wyposażono w boczne sedilia, dlatego mogła tam również funkcjonować reprezentacyjna aula. Od południa sąsiadowała ona z mniejszym pomieszczeniem, oddzielonym masywnym murem poprzecznym, nad którym kolejne kondygnacje tworzyły wieżową część budynku. Komunikację pionową auli z górnym piętrem zapewniała spiralna klatka schodowa w grubości muru narożnika północno – wschodniego. Około XV wieku pomieszczenia w wieżowej południowej części budynku wtórnie podzielono na mniejsze przestrzenie, między innymi przy użyciu arkad z wielobocznym filarkiem.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie tak zwanej trwałej, zakonserwowanej ruiny. Najstarsze elementy z początku XIII wieku stanowią jego zachodnią część, gdzie oprócz części muru obwodowego zachowała się dolna partia wieży południowo – zachodniej oraz północna część budynku bramnego. Niestety środkowa i południowa część bramy została zniszczona na skutek poprowadzenia współczesnego toru kolejowego. Wschodnią część zamku wypełniają ruiny budynku z drugiej połowy XIII wieku, częściowo przekształconego u schyłku średniowiecza, z wtopionymi reliktami starszej narożnej wieży, ale z zawaloną wieżą z drugiej połowy XIII wieku, na skutek osunięcia się z klifu południowo – wschodniego narożnika. Całkowicie nowożytną konstrukcją jest czworoboczna platforma nad brzegiem zatoki. Spośród detali architektonicznych najciekawszymi są otwory strzeleckie z początku XIII wieku, kilka późniejszych otworów okiennych, gniazda po belkach podtrzymujących hurdycje oraz późnośredniowieczne arkady w południowej części budynku wschodniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adams C.L., Castles of Ireland, London 1904.
Corrway L., The History and Architecture of King John’s Castle in Carlingford: A View on the West Side, „Journal of the County Louth Archaeological and Historical Society”, Vol. 28, No. 3/2015.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
McNeill T., Castles in Ireland. Feudal power in a Gaelic World, London-New York 2005.
O’Sullivan H., Gillespie R., Irish Historic Towns Atlas, No. 23, Carlingford, Dublin 2011.
Salter M., The castles of Leinster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.