Historia
Średniowieczne miasto lokacyjne założone zostało przez anglo-normańskich najeźdźców w latach 80-tych XII wieku, na miejscu starszego celtyckiego osadnictwa. Mogło powstać z inicjatywy królewskiej, albo z fundacji lokalnego lorda Bertrama de Verdona, który nabył cały obszar Cooley jako część królewskiego nadania z 1189 roku, a już w latach 1186-1187 zawarł porozumienie w sprawie tego terytorium z gaelickim możnym, Murchadhem O’Carrollem. Na skutek koligacji małżeńskich miasto przeszło w 1195 roku w ręce Hugha de Lacy. Prawdopodbnie posiadało ono już wówczas obwarowania, gdyż w latach 1211-1212 po raz pierwszy wspomniana została brama miejska, ale nie były one zbyt silne, zapewne drewniano – ziemnej konstrukcji, jako że w 1214 roku Carlingford zostało spalone w czasie najazdu Aedha O’Neilla.
Około 1221 roku miasto stało się własnością angielskiego króla Jana, z którego fundacji do trzeciej ćwierci XIII wieku rozbudowano w Carlingford zamek, siedzibę królewskiej administracji na spornych ziemiach między kolonią anglo-normańską na południu a rodzimymi Irlandczykami z południowego Ulsteru. Dopiero po ukończeniu jego kosztownej budowy można było przystąpić do planowania wzmocnienia obwarowań samego miasta. W 1326 roku Carlingford uzyskało od króla Edwarda II przywilej zezwalający na budowę kamiennego muru obronnego. Pracom nad nim sprzyjać mógł umiarkowany dobrobyt miasta z drugiej ćwierci XIV wieku, lecz wkrótce zarazy oraz epidemie doprowadziły do znacznego spadku liczby ludności Carlingford i jego zubożenia. Skurczenie obszaru zaludnionego było na tyle znaczne, iż w XV wieku postanowiono zmniejszyć obszar chroniony murami miejskimi. W 1492 roku nadany został miastu kolejny przywilej murarski, choć zapewne główne prace budowlane przeprowadzono już w pierwszej połowie XV wieku, po odrodzeniu gospodarki miasta, a nadanie z końca stulecia dotyczyło jedynie napraw. Z pracami modernizacyjnymi związane było też nadanie z 1501 roku.
W 1505 roku, w związku ze wzrostem presji na obszar kontrolowany przez angielskie władze oraz obawami o ochronę granic, Carlingford przyznane zostało earlowi Kildare. Przystąpił on do wzmacniania miejscowego zamku, a być może również obwarowań miejskich. Pomimo strategicznego znaczenia Carlingford, w 1575 roku opisano je jako skrajnie zubożałe. Kiedy w Ulsterze w w 1594 roku wybuchła wojna, miasto szybko uznano za konieczne do ochronienia miejsce, wraz z Dundalk, Newry i Armagh. Około 1600 roku w mieście zwiększono garnizon, lecz w 1641 roku zostało ono zdobyte przez Irlandczyków pod wodzą sir Phelima O’Neilla, a następnie odbite w 1642 roku przez siły administracji dublińskiej i ostatecznie zdobyte przez siły Olivera Cromwella w 1649 roku. Wskazywałoby to na nikłe znaczenie przestarzałych już wówczas murów miejskich, które pomimo tego utrzymywane były jeszcze przez cały XVII wieku i część XVIII stulecia. Najdalej około pierwszej połowy XIX wieku zaniedbane i walące się odcinki murów zaczęły być stopniowo usuwane.
Architektura
Średniowieczne miasto zajmowało wydłużony mniej więcej na linii północ – południe pas terenu nad Zatoką Carlingford. Jej wody ograniczały osadę od strony wschodniej, natomiast na zachodzie sąsiadowała ona z wysokimi i stosunkowo stromymi stokami pasma wzgórz. Ku północy i na południe skierowany był główny szlak komunikacyjno – handlowy, przebiegający przez miasto i biegnący wzdłuż wybrzeża. W celu jego ochrony na nabrzeżnych skałach wybudowany został zamek, stanowiący północno – wschodni narożnik Carlingford. Na południowym – wschodzie ochronę miasta zwiększać mogły podmokłe i bagienne obszary nadmorskie oraz kanały młyńskie i stawy rybne klasztoru dominikańskiego. Pomimo tego miasto było znacznie narażone na ostrzał od strony zachodnich zboczy, zwłaszcza w dobie rozwoju broni palnej.
Obwód murów obronnych miał nieregularny w planie kształt, dostosowany do formy terenu. Były one zbędne na części odcinka wschodniego, bezpośrednio sąsiadującego z wodami zatoki. Na północy zaczynały się więc u podstawy zamkowej skały, natomiast na południowym – wschodzie doprowadzone były za portem do do kanału młyńskiego, a następnie do nabrzeża. Narożnik południowo – zachodni obwarowań miasta pierwotnie był prawdopodobnie lekko ścięty, podczas gdy północno – zachodni miał formę zbliżoną do kąta prostego. Początkowo obszar miasta zajmował wymiary około 600 x 200 metrów, lecz na skutek XIV-wiecznych epidemii zasiedlony obszar skurczył się, co doprowadziło do skrócenia obwarowań po stronie południowej i pozostawienia klasztoru dominikańskiego poza obszarem miasta. Wtedy to nad południowo – wschodnim narożnikiem murów miejskich dominantą stało się wzgórze z kościołem parafialnym. Ponadto obronę miasta uzupełniać mogło od XV wieku kilka murowanych domów wieżowych, usytuowanych zwłaszcza przy głównych ulicach miasta. Grubość kurtyn nie była duża, sięgała około 1 metra szerokości. Obwód muru poprzedzony był fosą, przekopaną co najmniej na krótszych odcinakach północnym i południowo – wschodnim, ale nie był wzmocniony systemem baszt. Co najwyżej pojedyncza wieża mogła się znajdować w newralgicznym narożniku północno – zachodnim.
Do miasta wiodły cztery bramy. Północna usytuowana była w sąsiedztwie zamku, u podstawy skały na której został wzniesiony. Kolejna brama, zapewne o mniejszym znaczeniu, znajdowała się mniej więcej w połowie odcinka zachodniego, gdzie skierowana była w stronę pasma wzgórz. Na południowy szlak otwierała się brama w sąsiedztwie klasztoru dominikańskiego. Ostatnia brama zwana Celną (ang. Tholsel Gate) skierowana była pod skosem ku południowemu – wschodowi. Powstała ona najpóźniej, po zmniejszeniu obszaru miasta i skróceniu obwarowań na początku XV wieku. Wzniesiona została na trapezowatym rzucie wielości około 7,8 x 5 metrów. W zachodniej części przyziemia mieściła przykryty kolebką przejazd bramny, we wschodniej pomieszczenie straży dostępne od strony miasta. Kolejne pomieszczenie z narożną latryną w zaokrąglonej alkowie i szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami umieszczono na piętrze. Prawdopodbnie było ono dostępne bezpośrednio z chodnika straży w koronie muru obronnego. Powyżej pierwotnie znajdowała się jeszcze jedna kondygnacja, przypuszczalnie dostępna spiralną klatką schodową w północno – wschodnim narożniku (nie była ona skomunikowana z przyziemiem).
Stan obecny
Obecnie jedynym znaczącym elementem średniowiecznych obwarowań miejskich Carlingford jest XV-wieczna brama południowo – wschodnia (ang. Tholsel Gate), uznawana za najstarszy zachowany na terenie Irlandii budynek do pobierania cła. Została ona wyremontowana i częściowo przekształcona w XIX stuleciu. Z tego okresu zapewne pochodzą duże otwory okienne w ścianach wzdłużnych piętra, zewnętrzne schody na piętro, zadaszenie które zastąpiło zniszczoną trzecią kondygnację oraz duża część narożnika północno – wschodniego. Oryginalne są szczelinowe otwory na piętrze, latryna i umieszczona obok nich wnęka-półka ścienna. Skromne pozostałości muru obronnego przetrwały po wschodniej stronie bramy oraz w długości zachodniego odcinka obwodu obronnego miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
McKevitt P., The Tholsel Gate, Carlingford Conservation Plan, Carlingford 2020.
O’Sullivan H., Gillespie R., Irish Historic Towns Atlas, No. 23, Carlingford, Dublin 2011.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.