Historia
Średniowieczne miasto lokacyjne założone zostało przez anglo-normańskich najeźdźców w latach 80-tych XII wieku, na miejscu starszego celtyckiego osadnictwa. Mogło powstać z inicjatywy królewskiej, albo z fundacji lokalnego lorda Bertrama de Verdona, który nabył cały obszar Cooley jako część królewskiego nadania z 1189 roku, a już w latach 1186-1187 zawarł porozumienie w sprawie tego terytorium z gaelickim możnym, Murchadhem O’Carrollem. Na skutek koligacji małżeńskich miasto przeszło w 1195 roku w ręce Hugha de Lacy. Prawdopodobnie posiadało ono już wówczas obwarowania, gdyż w latach 1211-1212 po raz pierwszy wspomniana została brama miejska, ale nie były one zbyt silne, zapewne drewniano – ziemnej konstrukcji, jako że w 1214 roku Carlingford zostało spalone w czasie najazdu Aedha O’Neilla.
Około 1221 roku miasto stało się własnością angielskiego króla Jana, z którego fundacji do trzeciej ćwierci XIII wieku rozbudowano w Carlingford zamek, siedzibę królewskiej administracji na spornych ziemiach między kolonią anglo-normańską na południu a rodzimymi Irlandczykami z południowego Ulsteru. Dopiero po ukończeniu jego kosztownej budowy można było przystąpić do planowania wzmocnienia obwarowań samego miasta. W 1326 roku Carlingford uzyskało od króla Edwarda II przywilej zezwalający na budowę kamiennego muru obronnego. Pracom nad nim sprzyjać mógł umiarkowany dobrobyt miasta z drugiej ćwierci XIV wieku, lecz wkrótce zarazy oraz epidemie doprowadziły do znacznego spadku liczby ludności Carlingford i jego zubożenia. Skurczenie obszaru zaludnionego było na tyle znaczne, iż w XV wieku postanowiono zmniejszyć obszar chroniony murami miejskimi. W 1492 roku nadany został miastu kolejny przywilej murarski, choć zapewne główne prace budowlane przeprowadzono już w pierwszej połowie XV wieku, po odrodzeniu gospodarki miasta, a nadanie z końca stulecia dotyczyło jedynie napraw. Z pracami modernizacyjnymi związane było też nadanie z 1501 roku.
W 1505 roku, w związku ze wzrostem presji na obszar kontrolowany przez angielskie władze oraz obawami o ochronę granic, Carlingford przyznane zostało earlowi Kildare. Przystąpił on do wzmacniania miejscowego zamku, a być może również obwarowań miejskich. Pomimo strategicznego znaczenia Carlingford, w 1575 roku opisano je jako skrajnie zubożałe. Kiedy w Ulsterze w w 1594 roku wybuchła wojna, miasto szybko uznano za konieczne do ochronienia miejsce, wraz z Dundalk, Newry i Armagh. Około 1600 roku w mieście zwiększono garnizon, lecz w 1641 roku zostało ono zdobyte przez Irlandczyków pod wodzą sir Phelima O’Neilla, a następnie odbite w 1642 roku przez siły administracji dublińskiej i ostatecznie zdobyte przez siły Olivera Cromwella w 1649 roku. Wskazywałoby to na nikłe znaczenie przestarzałych już wówczas murów miejskich, które pomimo tego utrzymywane były jeszcze przez cały XVII wieku i część XVIII stulecia. Najdalej około pierwszej połowy XIX wieku zaniedbane i walące się odcinki murów zaczęły być stopniowo usuwane.
Architektura
Średniowieczne miasto zajmowało wydłużony mniej więcej na linii północ – południe pas terenu nad Zatoką Carlingford. Jej wody ograniczały osadę od strony wschodniej, natomiast na zachodzie sąsiadowała ona z wysokimi i stosunkowo stromymi stokami pasma wzgórz. Ku północy i na południe skierowany był główny szlak komunikacyjno – handlowy, przebiegający przez miasto i biegnący wzdłuż wybrzeża. W celu jego ochrony na nabrzeżnych skałach wybudowany został zamek, stanowiący północno – wschodni narożnik Carlingford. Na południowym – wschodzie ochronę miasta zwiększać mogły podmokłe i bagienne obszary nadmorskie oraz kanały młyńskie i stawy rybne klasztoru dominikańskiego. Pomimo tego miasto było znacznie narażone na ostrzał od strony zachodnich zboczy, zwłaszcza w dobie rozwoju broni palnej.
Obwód murów obronnych miał nieregularny w planie kształt, dostosowany do formy terenu. Były one zbędne na części odcinka wschodniego, bezpośrednio sąsiadującego z wodami zatoki. Na północy zaczynały się więc u podstawy zamkowej skały, natomiast na południowym – wschodzie doprowadzone były za portem do do kanału młyńskiego, a następnie do nabrzeża. Narożnik południowo – zachodni obwarowań miasta pierwotnie był prawdopodobnie lekko ścięty, podczas gdy północno – zachodni miał formę zbliżoną do kąta prostego. Początkowo obszar miasta zajmował wymiary około 600 x 200 metrów, lecz na skutek XIV-wiecznych epidemii zasiedlony obszar skurczył się, co doprowadziło do skrócenia obwarowań po stronie południowej i pozostawienia klasztoru dominikańskiego poza obszarem miasta. Wtedy to nad południowo – wschodnim narożnikiem murów miejskich dominantą stało się wzgórze z kościołem parafialnym. Ponadto obronę miasta uzupełniać mogło od XV wieku kilka murowanych domów wieżowych, usytuowanych zwłaszcza przy głównych ulicach miasta. Grubość kurtyn nie była duża, sięgała około 1 metra szerokości. Obwód muru poprzedzony był fosą, przekopaną co najmniej na krótszych odcinakach północnym i południowo – wschodnim, ale nie był wzmocniony systemem baszt. Co najwyżej pojedyncza wieża mogła się znajdować w newralgicznym narożniku północno – zachodnim.
Do miasta wiodły cztery bramy. Północna usytuowana była w sąsiedztwie zamku, u podstawy skały na której został wzniesiony. Kolejna brama, zapewne o mniejszym znaczeniu, znajdowała się mniej więcej w połowie odcinka zachodniego, gdzie skierowana była w stronę pasma wzgórz. Na południowy szlak otwierała się brama w sąsiedztwie klasztoru dominikańskiego. Ostatnia brama zwana Celną (ang. Tholsel Gate) skierowana była pod skosem ku południowemu – wschodowi. Powstała ona najpóźniej, po zmniejszeniu obszaru miasta i skróceniu obwarowań na początku XV wieku. Wzniesiona została na trapezowatym rzucie wielości około 7,8 x 5 metrów. W zachodniej części przyziemia mieściła przykryty kolebką przejazd bramny, we wschodniej pomieszczenie straży dostępne od strony miasta. Kolejne pomieszczenie z narożną latryną w zaokrąglonej alkowie i szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami umieszczono na piętrze. Prawdopodobnie było ono dostępne bezpośrednio z chodnika straży w koronie muru obronnego. Powyżej pierwotnie znajdowała się jeszcze jedna kondygnacja, przypuszczalnie dostępna spiralną klatką schodową w północno – wschodnim narożniku (nie była ona skomunikowana z przyziemiem).
Stan obecny
Obecnie jedynym znaczącym elementem średniowiecznych obwarowań miejskich Carlingford jest XV-wieczna brama południowo – wschodnia (ang. Tholsel Gate), uznawana za najstarszy zachowany na terenie Irlandii budynek do pobierania cła. Została ona wyremontowana i częściowo przekształcona w XIX stuleciu. Z tego okresu zapewne pochodzą duże otwory okienne w ścianach wzdłużnych piętra, zewnętrzne schody na piętro, zadaszenie które zastąpiło zniszczoną trzecią kondygnację oraz duża część narożnika północno – wschodniego. Oryginalne są szczelinowe otwory na piętrze, latryna i umieszczona obok nich wnęka-półka ścienna. Skromne pozostałości muru obronnego przetrwały po wschodniej stronie bramy oraz w długości zachodniego odcinka obwodu obronnego miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avril T., The walled towns of Ireland, Dublin 1992.
McKevitt P., The Tholsel Gate, Carlingford Conservation Plan, Carlingford 2020.
O’Sullivan H., Gillespie R., Irish Historic Towns Atlas, No. 23, Carlingford, Dublin 2011.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.