Historia
Klasztor dominikański w mieście Carlingford założony został na początku XIV wieku, prawdopodobnie około 1305 roku, z inicjatywy Richarda de Burgh, earla Ulsteru, podczas urzędowania na stolcu biskupim w Armagh dwóch kolejnych dominikanów, Waltera i Rolanda Joyce, którzy zapewne sprzyjali fundacji. Konwent założony został pod wezwaniem św. Malachiasza. Proces fundacji oraz budowy klasztoru prawdopodobnie przebiegał długo, bowiem jeszcze w 1352 roku konwent z Carlingford miał zostać uposażony przez miejscowych kupców.
Wielu członków społeczności dominikańskiej w Carlingford było Irlandczykami, zapewne też większość z nich biegle władała ojczystym językiem, co przyciągało nieprzychylną uwagę tych, którzy sprawowali władzę. W 1310 roku w Kilkenny uchwalono zakaz przyjmowania do domów zakonnych przedstawicieli innych nacji niż Anglicy. Biskup Walter Joyce natychmiast odwołał się do Edwarda II i trzy miesiące później doprowadził do unieważnienia aktu, ale ostatecznie w 1366 roku stopień segregacji irlandzko – angielskiej osiągnął szczyt w tak zwanym Czarnym Statucie Kilkenny. Pomimo tego w Carlingford, podobnie jak w innych miejscach usytuowanych z dala od głównych miast, dominikanie nadal przyjmowali i szkolili nowicjuszy niezależnie od nacji lub miejsca urodzenia.
Klasztor carlingfordzkich dominikanów założony został w obrębie lokacyjnego miasta, lecz na skutek XIV-wiecznych epidemii i skurczenia się zaludnionego obszaru, na początku XV wieku znajdował się już poza obrębem miejskich obwarowań Carlingford. Zapewne z tego powodu oraz ze względu na toczące się w granicach Ulsteru działania wojenne, najazdy i grabieże, około 1423 roku klasztor został ufortyfikowany. Prawdopodbnie w okresie tym wzniesiona została również przez dominikanów wieża między nawą i prezbiterium kościoła.
Klasztor dominikański oficjalnie działał w Carlingford do czasów działań reformacyjnych króla Henryka VIII. Przeprowadzona wówczas inspekcja wykazała, że klasztor był silną rezydencję, która nie wymagała żadnych wydatków na naprawy i że z każdej strony posiadał silne obwarowania. W 1541 roku miejscowe dobra zakonu zostały oddane w dzierżawę kupcowi Martinowi Scryne z Dundalk. Już rok później należały one do Nicholasa Bagenala, marszałka królewskiej armii w Irlandii, który mógł dodatkowo wzmocnić fortyfikacje klasztoru, być może wciąż jeszcze zamieszkiwanego przez ostatnich dominikanów. W 1570 roku miał on wznieść w Carlingford zamek, co najpewniej dotyczyło wieży mieszkalno – obronnej usytuowanej na terenie dawnej klauzury.
Militarne znaczenie dawnego klasztoru utrzymywało się do okresu wojny dziewięcioletniej z przełomu XVI i XVII wieku. W 1613 roku podominikańskie zabudowania zajęli franciszkanie, stojący na czele irlandzkiej kontrreformacji. Carlingford było miejscem bitwy w czasie walk irlandzkich katolików z angielskimi wojskami Olivera Cromwella, co mogło doprowadzić do uszkodzenia niektórych zabudowań klasztoru. Za Karola II nastąpiło złagodzenie praw ograniczających praktykowanie katolicyzmu, dzięki czemu dominikanie ponownie pojawili się w Carlingford. W latach 70-tych XVII wieku próbowali odzyskać klasztor od franciszkanów, jednak już w 1689 roku, armia jakobicka pod dowództwem księcia Berwick, wycofując się przed siłami Wilhelma Orańskiego, podpaliła miasto. Zniszczony wówczas klasztor na początku XVIII stulecia opisany został jako znajdujący się w ruinie i niezamieszkany.
Architektura
Klasztor założony został w południowo – wschodnim narożniku mocno wydłużonego na osi północ – południe miasta, choć po skurczeniu się populacji na skutek czarnej śmierci i zmniejszeniu zaludnionego obszaru, znalazł się poza obrębem skróconych miejskich murów obronnych. Składał się z kościoła oraz z zabudowań klauzury rozmieszczonych po południowej stronie świątyni, gdzie zapewne trzema skrzydłami otaczały czworoboczny wirydarz. Zabudowania gospodarcze i pomocnicze mogły się znajdować po zachodniej stronie kościoła, gdyż tamtędy przebiegała główna ulica wiodąca przez miasto, a następnie do miasta. Całość konwentu najpóźniej od XV wieku otoczona musiała być murem, zapewne o obronnym charakterze. W niedalekiej odległości od klasztoru, nad kanałem funkcjonować miał klasztorny młyn wodny oraz staw rybny.
Kościół klasztorny pod względem układu przestrzennego był prostą budowlą, typową dla zakonów mendykanckich w Irlandii. U schyłku średniowiecza składał się z pojedynczej nawy, czworobocznej wieży i prezbiterium z prostym zamknięciem na wschodzie, przy czym wszystkie trzy części miały jednakową szerokość, tworząc mocno wydłużony prostokąt o długości około 38,1 metrów i szerokości 6,7 metrów. Tradycyjnie wieża rozdzielała dłuższą nawę od krótszego i zorientowanego względem stron świata (z lekkim odchyleniem ku północy) chóru wraz prezbiterium. Wieża dominikanów z Carlingford była bardzo smukła, początkowo nie planowana i wzniesiona zapewne w XV wieku, kiedy surowe reguły zakonne uległy znacznemu złagodzeniu.
Kościół posiadał surową formę, zwłaszcza od strony przebudowanej w XV wieku zachodniej fasady, przypominającej odtąd budowle obronne. Warowny charakter osiągnięto za sprawą dwóch narożników podwyższonych do formy wielobocznych wieżyczek i wieńczącego całość blankowanego przedpiersia. Ponadto nad osiowo przebitym w przyziemiu portalem osadzono na dwóch konsolach wykusz machikułowy. Sam portal wejściowy uzyskał stosunkowo prosty detal, ze sfazowanym ościeżem, ostrołucznym zamknięciem i takim samym gzymsem okapowym. Okna w części nawowej były niewielkie i nieliczne, nieco większe mogło być jedynie osiowe okno zachodnie, być może zamurowane już w XV wieku w ramach kastelizacji kościoła. Więcej światła słonecznego wpadało do prezbiterium, zwłaszcza poprzez okazałe okno wschodnie, pierwotnie prawdopodobnie podzielone laskowaniem na kilka lancetów.
Przyziemie wieży otwarte było na wschód i zachód szerokimi oraz wysokimi arkadami o ostrołucznych zamknięciach i sfazowanych obramieniach. Dostęp do wieży możliwy był schodami wbudowanymi w południową ścianę oraz za pomocą przejścia z piętra skrzydła wschodniego klauzury do portalu w niższym ryzalicie południowym wieży. Nad arkadami wieża mieściła dwie kondygnacje, doświetlane przez proste czworoboczne okna w zachodniej i wschodniej elewacji, przy czym dolne znajdowały się w obrębie poddasza przykrytego dwuspadowymi dachami nawy i prezbiterium. Zwieńczenie stanowiło oddzielone gzymsem przedpiersie, w linii którego przepruto rząd małych czworobocznych otworów, służących albo do usuwania wody deszczowej, albo do montowania drewnianego ganku.
Stan obecny
Obecnie na terenie dawnego klasztoru znajduje się niezadaszona bryła kościoła z zachowanymi do prawie pełnej wysokości murami obwodowymi, włącznie z XV-wieczną wieżą i obronną fasadą zachodnią z dwoma wieżyczkami i wykuszem. Większość ościeży okiennych została usunięta lub przekształcona, wrażenie robi jedynie okazały otwór w miejscu wschodniego okna prezbiterium. Przetrwał także zachodni portal wejściowy oraz podwieżowe arkady. Niestety, warunki atmosferyczne pogorszyły niektóre z bardziej ozdobnych elementów kamieniarki, zwłaszcza rzeźbioną głowę na zewnątrz wschodniego okna. Zabudowania klauzury uległy znacznej degradacji i ograniczają się do pozostałości skrzydła wschodniego. Po jego wschodniej stronie widoczna jest niezadaszona wieża mieszkalna z drugiej połowy XVI wieku. Wszystkie zabytkowe budowle są udostępnione dla zwiedzających. Poza obrębem klasztoru dojrzeć można ruiny młyna, używanego do XVIII wieku i najpewniej znajdującego się na miejscu młyna klasztornego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Canavan T., Carlingford Priory, Carlingford 2019.
Curran A., The Dominican Order in Carlingford and Dundalk, „Journal of the County Louth Archaeological Society”, Vol. 16, No. 3/1967.
O’Sullivan H., Gillespie R., Irish Historic Towns Atlas, No. 23, Carlingford, Dublin 2011.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.