Historia
Pierwszy kościół na terenie osady Ardsallagh, późniejszego Cannistown, zbudowany miał zostać już w VI wieku z inicjatywy św. Finiana, słynnego założyciela klasztoru w Clonard. Murowany wczesnogotycki kościół zbudowany został w pierwszej połowie XIII wieku, po inwazji anglo-normandzkiej na Irlandię i zajęciu okolicznych ziem przez rodzinę de Angulo lub Nangle. Nanglesowie otrzymali irlandzkie dobra od Hugha de Lacy, a po nich przeszły one najpierw przez małżeństwo na rodzinę Preston, a później na ród Ludlow, księcia Bedford i earla Russell. Znajdujący się pod ich patronatem kościół został przebudowany pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia. Funkcjonował do czasu reformacji, kiedy to został porzucony. Już z początkiem XVII wieku znajdował się w ruinie.
Architektura
W XIII wieku kościół był stosunkowo niewielką, ale dwuczęściową budowlą. Składał się z prezbiterium na planie krótkiego prostokąta o wewnętrznych wymiarach 7,3 x 4,6 metra, po którego zachodniej stronie znajdowała się nawa, zapewne początkowo niedużych rozmiarów. Kościół zbudowany został z opracowanego od strony lica wapienia oraz z ciosów brązowego piaskowca wykorzystanych do utworzenia detali architektonicznych. Pomimo niewielkiej wysokości kościoła, w trakcie prac budowlanych musiały być wykorzystywane drewniane rusztowania, po których w elewacjach pozostawiono liczne otwory maczulcowe.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie, lancetowate otwory okienne o rozglifieniach skierowanych do wnętrza i ze sfazowaniem od zewnątrz. Po jednym takim oknie umieszczono w prezbiterium od północy i południa, dwa natomiast oświetlały kościół od wschodu. Te ostatnie mogły być nieco wyższe od bocznych i bardziej ozdobne. Główne wejście zapewne znajdowało się w nawie od południa, ale funkcjonowało też wejście w zachodniej części ściany południowej prezbiterium, gdzie prawdopodobnie znajdował się ostrołuczny portal. Jego drzwi można było blokować ryglem zasuwanym do otworu w murze. Wewnętrzne detale surowego wnętrza ograniczały się do armarium w elewacji północnej prezbiterium i pisciny w ścianie południowej. Armarium miało formę ostrołuczną, było przedzielone drewnianą deską tworzącą półkę i zamykane drzwiczkami. Piscinę również zwieńczono ostrołukiem oraz ozdobiono sfazowaniem.
Arkada tęczy oddzielająca nawę od prezbiterium została oprofilowana od zachodu i sfazowana od wschodu. Jej szerokie na 2,1 metra przejście zwieńczone zostało półkolistą archiwoltą, opartą na głowicach zdobionych płaskorzeźbionymi liśćmi, typowymi dla wczesnego gotyku angielskiego. Ponadto od strony nawy po bokach umieszczono płaskorzeźbione przedstawienia ludzi i zwierząt. Nie zastosowano baz, bowiem wgłębienia profilowania wtopiono w mur tuż nad posadzką. Półkoliste zamknięcie arkady, wyróżniające się od używanych wszędzie indziej ostrołuków, zastosowano być może ze względu na pozostawienie miejsca na krzyż powyżej archiwolty. Nad łukiem umieszczono dwa kamienne wsporniki, na których pierwotnie spoczywała belka tęczy, bez wątpienia podtrzymująca rzeźbioną lub malowaną reprezentację Ukrzyżowania. Na wsporniku północnym w górnej części wyrzeźbiono zwierzę, a poniżej głowę ludzką. Południowy wspornik miał formę pełnowymiarowej postaci, stojącej i ściskającej na piersi mały przedmiot. Pod jej stopami znajdowały się trzy głowy, być może przedstawienia demonów. Od północy jeszcze jeden z kamieni podtrzymujących zewnętrzną część archiwolty udekorowano ukazującą scenę polowania płaskorzeźbą (trzy psy skaczące na zwierzę o długim ogonie, który już złapał mniejsze zwierzę, umieszczone obok drzewa i półpostaci mężczyzny dmuchającego w róg), natomiast od południa na odpowiednim kamieniu ukazano scenę figuralną z trzema postaciami.
W XV wieku lub na początku XVI stulecia nawę po zachodniej stronie kościoła gruntownie przebudowano. Uzyskała ona 12,5 metrów długości oraz 5,4 metra szerokości wnętrza, przy czym ustawiono ją niesymetrycznie, ponieważ jej ściana północna nie została zlicowana z północną ścianą prezbiterium i otworzyła uskok. Część starych murów nawy być może włączono do nowej konstrukcji, ale większość przemurowano przy użyciu odmiennej zaprawy (prezbiterium zbudowano ze słabej i kruchej zaprawy zawierającej dużą ilość żółtej gliny, nawę zaś z twardej białej zaprawy wykonanej z czystego piasku). Mury nawy uzyskały około 0,6 metra grubości, były więc zbliżone szerokością do starszej części kościoła, za wyjątkiem grubszej ściany zachodniej o 1,1 metrze grubości, która musiała udźwignąć dzwonnicę. Wysokość do gzymsu koronującego miała jedynie 3,3 metra, ale rekompensował to wysoki dach ze stromo nachylonymi połaciami.
Późnogotycką nawę doświetlono od południa dwoma oknami i od zachodu jednym oknem. Ściana północna została pozostawiona pełna, bez żadnych otworów. Wszystkie okna rozglifiono do wnętrza i wykonano z wapienia, w odróżnieniu od starszych okien z piaskowca. Zachodnie zamknięto pięcioliściem ujętym w ośli grzbiet i gzymsem okapowym. Umieszczone w ścianie południowej wejście z ostrołucznym portalem, zabezpieczono podobnie jak w prezbiterium, ryglem zasuwanym do otworu w murze. Od strony wewnętrznej w ścianie południowej utworzono dwie małe wnęki, czy też półki ścienne.
Stan obecny
Kościół znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny. Północna ściana jego nawy została zredukowana do poziomu gruntu, duże wyrwy zieją w miejscu południowego portalu w prezbiterium i wschodnich okien. Także pozostałe otwory okienne są uszkodzone, za wyjątkiem dobrze zachowanego gotyckiego okna zachodniego z końca XV wieku. Najcenniejszym detalem architektonicznym pozostaje bogato zdobiona płaskorzeźbami ściana tęczowa, wraz ze wczesnogotycką arkadą z XIII wieku. Przetrwała także piscina w ścianie południowej prezbiterium oraz kilka wnęk ściennych w nawie i prezbiterium. Kościół jest ogólnodostępny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Crawford H.S., Cannistown Church, County Meath, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Sixth Series, Vol. 11, No. 2/1921.
O’Neill M., The Medieval Parish Churches in County Meath, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 132/2002.