Historia
W 1189 roku Isabel, córka Richarda de Clare zwanego Strongbow, poślubiła Williama Marshala, dzięki czemu został on lordem Leinster. W chwili objęcia przez niego irlandzkich posiadłości w 1192 roku, wiele przejętych obszarów było jeszcze niezasiedlonych. Marshal nadał więc ziemie swym anglo-normańskim lennikom, takim jak Geoffrey Fitz Robert, Thomas Fitz Anthony, czy John D’Erlee, choć samo Callan zatrzymał dla siebie jako siedzibę zwierzchniej władzy i ufundował w nim drewniano – ziemny zamek typu motte. Po przeciwnej stronie rzeki Kings założył też miasto, obdarowane między 1219 a 1231 rokiem licznymi przywilejami.
W 1247 roku dobra Callan zostały przyznane synowi Isabel, Richardowi de Clare, earlowi Gloucester i Hereford. W 1285 roku według przekazów pisemnych w Callan wybuchnąć miał pożar, ale nie sprecyzowano czy spustoszył on miasto, czy zamek. Jeśli spustoszony został ten drugi, to odbudowę przeprowadzono przed 1307 rokiem, kiedy to opis zamku sporządzony dla Joan, córki króla Edwarda I i żony Gilberta de Clare, odnotował funkcjonowanie drewnianej auli krytej gontem, kamiennej komnaty, kuchni, pomieszczeń drewnianych, murowanej stajni, obory i wielkiego folwarku. W 1317 roku obwarowania zamku zostały wystawione na próbę, kiedy to miasto zdobyły i ograbiły szkockie wojska Edwarda Bruce. Jeszcze w tym samym roku dobra Callan uległy podziałowi ze względu na śmierć Gilbeta de Clare, przy czym zamek i dochody z części osady (ang. borough) otrzymała Elizabeth de Clare, córka Gilberta de Clare. Jednak w kolejnych latach XIV wieku produktywność, zapewne z powodu rzadkich pobytów w Callan właścicieli.
W 1340 roku mieszczanie z Callan uzyskali pierwszy przywilej budowlany, dotyczący ulg finansowych udzielonych celem wsparcia budowy miejskich obwarowań (ang. murage grant). Kolejny został wydany w 1380 roku, lecz nie odnotowano czy dotyczył kontynuowania nie ukończonych prac z pierwszego etapu, rozbudowy fortyfikacji, czy też pierwszych napraw. W 1396 roku wydano jeszcze jeden przywilej na okres dwudziestu lat, potwierdzony w 1403 roku.
W 1391 roku Callan zakupione zostało przez earla Ormond. Przy tej okazji wspomniano „Callan le Hille” oraz „le Irraght of Callan”, co zapewne odnosiło się do głównej części miasta i jego przedmieścia na północnym, przyzamkowym brzegu. Przedmieście nie podlegało jurysdykcji miejskiej, ale było częścią zamkowego dworu i zostało ufortyfikowane ziemnym wałem dopiero w okresie późnego średniowiecza. Do XVI wieku obszar wokół zamku wykorzystywany był na oddawane w dzierżawę sady i ogrody, wspomniane w 1539 roku i ponownie w 1577 roku. W 1539 i 1541 odnotowano bramy miejskie, a także jakąś obronną budowlę zamkową stojącą nad bramą. W 1595 roku wspomniana została „communem fossam”.
W trakcie walk irlandzko – angielskich z połowy XVII wieku, Callan zostało oblężone w 1650 roku przez wojska Olivera Cromwella. Zamek został od razu poddany przez sir Roberta Talbota, ale miasto, odważnie podjęło próbę obrony, aż do momentu śmierci większości obrońców kapitana Marka McGeoghegana. Choć zamek zapewne uniknął większych zniszczeń w trakcie walk, to już na początku XVIII wieku został porzucony na rzecz nowożytnej rezydencji. Obwarowania miejskie mogły ulec uszkodzeniom i z pewnością w kolejnych latach również całkowicie utraciły znaczenie militarne.
Architektura
Callan założone zostało w dolinie zalewowej nad brzegami rzeki Kings. Po północnej stronie koryta usytuowany został zamek wraz z podzamczem oraz od trzeciej ćwierci XV wieku klasztor augustiański, natomiast po południowej stronie rozwinęła się osada, a następnie ufortyfikowane miasto z kościołem parafialnym. Zamek i podzamcze od wschodu sąsiadowały z przedmieściem rozlokowanym wzdłuż traktu do Kilkenny, przy czym wszystkie trzy założenia otoczone były od północy i wschodu kanałem młyńskim, ku któremu teren łagodnie opadał z różnicą wysokości dochodzącą do 2,8 metra. Od południa zamek i przedmieście zabezpieczał gwałtowniejszy spadek nadrzecznych skarp o wysokości około 3,2 metra.
Zamek zbudowany został na ziemnym, z grubsza prostokątnym w planie kopcu o znacznych wymiarach około 66 x 48 metrów podstawy. Spłaszczona górna część kopca miała wymiary około 39 x 20 metrów i dominowała nad okolicznymi terenami wysokością około 10-12 metrów. Kopiec usypano na naturalnym grzbiecie rzecznego żwiru o osi wschód – zachód, po którego zachodniej stronie znajdował się mniejszy pagórek, prawdopodobnie nie objęty zabudową. Sąsiednie wschodnie wywyższenie terenu zajmowane było przez podzamcze, zajmujące spłaszczony teren o szerokości około 64 metrów i długości 78 metrów. Podstawę zamkowego kopca co najmniej z trzech stron zabezpieczała fosa szerokości około 2,3 metra, na wschodzie oddzielająca motte od podzamcza (pozbawiony fosy mógł być jedynie odcinek południowy, nadrzeczny).
Główny budynek mieszkalno – reprezentacyjny zamku zajmował południową, najbezpieczniejszą część dziedzińca. Miał on formę prostokąta o wymiarach około 17 x 8,5 metra i mógł być konstrukcji drewnianej lub szachulcowej na niskiej kamiennej podmurówce, z przykryciem w postaci gontowego dachu. Dwa kolejne budynki znajdowały się po jego wschodniej stronie, gdzie flankowały bramę na podzamcze. Bardziej kompaktowy południowo – wschodni, ze względu na dogodne usytuowanie, dominujące nad odległą o około 150 metrów przeprawą rzeczną i podzamczem, a także z widokiem na miasto, przypuszczalnie miał charakter wieżowy. Podłużny budynek północno – wschodni mógł mieścić odnotowaną w przekazach pisemnych kuchnię lub inne pomieszczenia gospodarcze.
Miasto na południowym brzegu zajmowało rozległy obszar wielkości około 34 ha, z czego 10 ha stanowiło miejski rdzeń zlokalizowany przy skrzyżowaniu traktów w pobliżu przeprawy rzecznej i kościoła farnego. Całość miała w planie nieregularny kształt, najszerszy w części środkowej, zwężający się przy wschodnim i zachodnim boku. Obronę miasta zapewniał prawdopodobnie kamienny mur poprzedzony rowem fosy, choć niewykluczone, że ze względu na znaczne rozmiary Callan i długość obwodu wynoszącą około 1500 metrów, część lub nawet większość pierścienia obwarowań była drewniano – ziemna, a murowane były jedynie bramy. Do miasta wiodły co najmniej cztery bramy, z których trzy stały na krańcach głównych dróg wychodzących na południe, wschód i zachód. Kolejna brama miała być usytuowana w obrębie zachodniej części wewnętrznych obwarowań najstarszego rdzenia miasta. Być może brama funkcjonowała też przy przeprawie mostowej.
Stan obecny
O istnieniu zamku w mieście Callan świadczy dziś jedynie zarośnięty drzewami ziemny kopiec, jeden z największych w regionie Leinster. Teren podzamcza zajęty jest uprawami rolnymi oraz częściowo współczesną zabudową mieszkalną. Po miejskich murach obronnych lub ziemnych obwarowaniach nie ma żadnych widocznych gołym okiem śladów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avril T., The walled towns of Ireland, Dublin 1992.
Clutterbuck R., Elliot I., Shanahan B., The motte and manor of Callan, Co. Kilkenny, „Old Kilkenny Review”, 58/2006.
Salter M., The castles of Leinster, Malvern 2004.