Historia
Kościół parafialny w Callan zbudowany został w pierwszej połowie XIII wieku, być może z fundacji Hugha de Mapilton, biskupa Kilkenny. Według tradycji finansowego wsparcia w budowie udzielić mu miały trzy damy zwane Shaughrauns. Były one potomkiniami sir Henry’ego de Comerford, który towarzyszył księciu Janowi, synowi Henryka II, w podróży do Irlandii w 1172 roku. Poślubił on siostrę sir Hugha de Lacy, anglo-normańskiego zarządcy Irlandii, dzięki czemu zdobył znaczny majątek. Jego osiadły głównie w Kilkenny ród rościł sobie prawo do pochówków w kościele w Callan, co wskazywałoby, że faktycznie wspierał go licznymi donacjami. Do budowy kościoła przyczynić się mógł również William Marshall, earl Pembroke, który w 1217 roku nadał miastu pierwszy przywilej. W latach 20-tych XIII wieku na jego dokumentach świadkował między innymi kleryk Thomas de Callan, prawdopodobnie przydzielony do tamtejszego kościoła lub nim zarządzający.
W XIV wieku kościół zapewne nie przechodził żadnych większych zmian architektonicznych. W Irlandii zamarła wówczas wielka aktywność budowlana związana z konstrukcjami sakralnymi, zapoczątkowana pod koniec XII wieku i na początku XIII wieku przez osadników anglo-normańskich. Wpływ na to miały między innymi wojny wewnętrzne oraz szkocka inwazja Edwarda Bruce z lat 1315-1318, którego armia maszerowała między innymi przez Callan. Kolejną XIV-wieczną plagą była Czarna Śmierć z 1348 roku, dziesiątkująca irlandzkie miasta znacznie bardziej niż obszary wiejskie. Jej katastrofalne skutki w postaci wyludnienia i zubożenia trwały niemal do końca stulecia.
Gruntowana przebudowa kościoła w Callan przeprowadzona została w drugiej połowie XV wieku, po ustabilizowaniu w regionie sytuacji polityczno – gospodarczej. Około 1460 roku rozebrana został cała wczesnogotycka budowla, za wyjątkiem wieży, a na jej miejscu wzniesiono późnogotycki korpus oraz prezbiterium. Być może do prac tych przyczynili się miejscowi feudałowie z rodu Butlerów, którzy w tym czasie ufundowali także pobliski klasztor augustiański. Następnie do około 1530 roku, z inicjatywy proboszcza Johna Tobyna dobudowane zostały nawy boczne, częściowo przeznaczone na rodowe pochówki (lennym zwierzchnikiem Johna Tobyna był wówczas David Tobyn z Caherleske).
Kościół Mariacki w Callan funkcjonował do połowy XVII wieku. Prawdopodbnie został on spalony w trakcie walk o miasto między Irlandczykami a angielską armią Olivera Cromwella. Po zakończeniu wojny dla kultu przywrócone zostało jedynie dawne prezbiterium, natomiast cały korpus nawowy pozostawiono w formie niezadaszonej ruiny. Prezbiterium służyło odtąd protestanckiemu Kościołowi Irlandii, którego członkowie wykonali naprawy wschodniej części budynku w 1837 roku. W latach 70-tych XX wieku prezbiterium zostało zamknięte wraz ze zrujnowaną częścią budowli.
Architektura
Kościół zbudowany został na niewielkim wywyższeniu terenu po południowej stronie rzeki Kings. U schyłku średniowiecza była to obszerna budowla, składająca się z trójnawowego korpusu, mocno wydłużonego prezbiterium po stronie wschodniej i czworobocznej wieży po zachodniej stronie nawy głównej, przy czym wieża była jedynym znaczniejszym elementem starszej budowli sakralnej z XIII wieku. Prezbiterium zamknięto od wschodu ścianą prostą, prosto też zakończone zostały obie ściany wschodnie naw bocznych. Każda z naw była zbliżonej wysokości i przykryta własnym dachem dwuspadowym, opartym na trójkątnych szczytach. Do południowej ściany prezbiterium dostawiona została niewielka kaplica lub zakrystia.
Od strony zewnętrznej wszystkie główne części kościoła w przyziemiu opięte zostały wydatnym cokołem o pochyłej elewacji. Wszędzie, za wyjątkiem starszej wieży, cokół ten oddzielony został gzymsem od górnych partii ścian. Mury kościoła przepruto ostrołucznymi otworami okiennymi, w nawach bocznych od północy i południa osadzonymi w czworobocznych obramieniach z profilowanymi gzymsami okapowymi. Przeważały otwory dwudzielne, wypełnione maswerkami z motywami oślich grzbietów. Większe ostrołuczne okna dwudzielne umieszczono w zachodnich ścianach oraz trójdzielne we wschodnich ścianach naw bocznych, natomiast tradycyjnie najokazalsze okno ozdobiło wschodnią ścianę prezbiterium, gdzie osadzono duży otwór ostrołuczny z sześciodzielnym maswerkiem. W wieży, oprócz zwykłych otworów szczelinowych, zastosowano okna z popularnymi w XIII i XIV wieku motywami trójliści i czwórliści.
Główne wejście do kościoła zlokalizowano w zachodniej części południowej ściany nawy bocznej. Umieszczony tam portal uzyskał ostrołuczne zamknięcie, bogate profilowanie i zewnętrzną archiwoltę z dwoma płaskorzeźbionymi, trzymającymi tarcze herbowe aniołami po bokach. Ponadto w narożnikach między archiwoltą a gzymsem obiegającym nawę, ścianę udekorowano płaskorzeźbionymi, przeplatającymi się gałęziami winorośli, z których jedną nadgryzał mityczny gryf. Drugi, półkolisty portal północny na kluczem archiwolty ozdobiono głową kobiety z fryzurą typową dla epoki Tudorów, ujętą czworobocznym obramieniem. Wnętrze korpusu podzielone zostało na nawy za pomocą gładkich, ośmiobocznych w przekroju filarów z cokołami i płaskimi głowicami, nad którymi wyprowadzono ostrołuczne, sfazowane arkady międzynawowe.
Stan obecny
Kościół w Callan jest dziś jedną z nielicznych zachowanych w Irlandii średniowiecznych parafialnych świątyń miejskich. Przetrwały wszystkie jego mury obwodowe z XV i XVI wieku, a także XIII-wieczna wieża zachodnia, choć korpus pozostaje obecnie niezadaszony. Spośród detali architektonicznych najcenniejszy elementem jest portal południowy w nawie bocznej, liczne okna z późnogotyckimi maswerkami, starsze okno w zachodniej ścianie wieży oraz bogato zdobione grobowce wewnątrz nawy północnej. Całość niestety nie jest udostępniona dla zwiedzających, pozostaje więc oglądanie zabytku od strony zewnętrznej. Osoby którym uda się przedrzeć przez okalający budynek mur, uważać muszą na leżące na przykościelnym, nieuporządkowanym cmentarzu ludzkie kości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Walsh F.R., Callan „olde” parish church, „Kilkenny Archaeological Society”, 17/1963.