Historia
Augustiański klasztor w mieście Callan założony został w trzeciej ćwierci XV wieku. Jego fundatorem był Edmund Butler, syn sir Richarda Butlera i wnuk Jamesa, trzeciego earla Ormonde. To na jego i jego żony prośbę, w 1461 roku papież Pius II wystawił pismo, nakazujące opatowi kościoła Mariackiego w Ferns, aby ten przyspieszył zakładanie domu dla augustianów w Callan. Pomimo ponagleń papieskich, fundacji nie udało się przeprowadzić przed śmiercią Edmunda Butlera, który został pojmany po bitwie w 1462 roku i wkrótce zmarł. Starania i finalizację projektu kontynuować musiał jego syn i następca, sir James Butler. Gdy zmarł on w 1487 roku, został już pochowany w klasztorze w Callan, który musiał zostać budowany w późnych latach 60-tych i 70-tych XV wieku.
Klasztor w Callan wkrótce po założeniu stał się centrum irlandzkiego ruchu augustianów obserwantów. Już w 1472 roku przeor generalny Giacomo d’Aquila udzielił Dermotowi O’Kane i Eugene’owi O’Gavigan pozwolenia na wprowadzenie reformy obserwantów w konwencie w Callan. Oświadczył, że przeorat ma być powiązany ze słynnym rzymskim domem Santa Maria del Popolo, głównym domem lombardzkiej kongregacji obserwantów. Przeorat w Callan został uznany za niezależny od angielskiego prowincjała i jego wikariusza w Irlandii i został bezpośrednio podporządkowany przeorowi generalnemu. Kolejny przeor generalny w 1479 roku ustanowił Callan ośrodkiem irlandzkiej kongregacji obserwantów. Ponadto klasztor w Callan słynął z bogatej biblioteki wyposażonej w liczne kodeksy skopiowane z opactwa Jerpoint, a także z troski o ubogich.
Augustianie funkcjonowali w Callan do czasu kasaty z 1540 roku, związanej z reformacyjnymi działaniami angielskiego króla Henryka VIII. W tym czasie przeorem był William O’Fogarty, a na terenie o powierzchni 3 akrów, według ówczesnego spisu, znajdował się kościół z dzwonnicą, dormitorium, sala, trzy komnaty, kuchnia, ogrody. Zabudowania te stały się własnością Jamesa Butlera, dziewiątego earla Ormond, następnie jego dziedzica, sir Thomasa Butlera, dziesiątego earla Ormond. Z powodu przejęcia klasztoru przez potomków jego fundatorów, w Callan pod koniec XVI wieku i w pierwszej połowie XVII wieku działać mogli jeszcze augustiańscy przeorowie. Jeden z nich, Nicholas Kearney, deportowany był z Irlandii w latach 50-tych. Oficjalnie augustianie powrócili do Callan w 1661 roku, po restauracji Karola II. Zajmowali gotycki kościół do drugiej połowy XVIII wieku, kiedy to w mieście wybudowano nowożytny klasztor.
Architektura
Klasztor został założony na północnym brzegu rzeki Kings, po przeciwnej stronie średniowiecznego, od XV wieku otoczonego murem obronnym miasta i kościoła parafialnego, a po tej samej stronie, gdzie leżał na zachodzie stary anglo-normański zamek. Na łagodnie opadających ku rzece stokach wzniesiony został kościół klasztorny oraz usytuowane po jego południowej stronie zabudowania klauzury, które wraz z krużgankami otaczały wirydarz. Prawdopodbnie zabudowania augustianów obejmowały także szerszy obszar po stronie zachodniej, gdzie musiały się znajdować budowle gospodarcze i pomieszczenia związane z bramą wjazdową do klasztoru.
Kościół klasztorny był prostą, orientowaną budowlą, o układzie popularnym na terenie Irlandii pośród niedużych założeń zakonów mendykanckich. Składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta i prezbiterium o tej samej szerokości, rozdzielonych smukłą, czworoboczną wieżą o dłuższej osi prostopadłej do osi kościoła. Prezbiterium było nieco krótsze od nawy, na wschodzie zamknięte ścianą prostą. Wieża nie była budowlą wysoką, posiadała jedynie jedną kondygnację ponad dwuspadowymi dachami przykrywającymi nawę i prezbiterium. Bryłę kościoła uzupełniała kaplica, przystawiona do północnej ściany nawy.
Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, poprzez profilowany portal z ostrołucznym zamknięciem i wydatnym gzymsem okapowym nad archiwoltą. Ponad nim utworzono ostrołuczne okno z prostym maswerkiem i rozglifieniem skierowanym do wnętrza. Od południa kościół doświetlały nieduże czworoboczne otwory, bowiem większa część tamtejszej elewacji przysłonięta była krużgankiem. Wyższe okno znajdowało się jedynie w części prezbiterialnej elewacji wschodniej. Od północy światło wpadało do kościoła przez jedno okno nawy oraz trzy okna prezbiterium, wszystkie rozglifione jedynie do wnętrza, w ostrołucznych i czworobocznych obramieniach z maswerkowymi oślimi grzbietami. Tradycyjnie największe okno umieszczono we wschodniej ścianie prezbiterium, za głównym ołtarzem. Zostało ono zamknięte ostrołucznie i wypełnione maswerkiem, zapewne o skomplikowanym układzie. Wieżę na najwyższej kondygnacji z każdej strony przepruto parą wąskich otworów zamkniętych oślimi grzbietami.
Wnętrze kościoła z klauzurą połączone było przejście w przyziemiu wieży oraz przejściem łączącym prezbiterium ze skrzydłem wschodnim, gdzie zapewne mieściła się zakrystia. Przyziemie wieży otwierało się zarówno na nawę, jak i na prezbiterium szerokimi i wysokimi arkadami. Obie udekorowano bogatym profilowaniem, wyposażono w gurty na ostrosłupowych wspornikach, zamknięto ostrołucznie. Wewnątrz zachodniej po obu stronach utworzono dwa rowki, które prawdopodobnie podtrzymywały belkę z zawieszonym krucyfiksem, będącą częścią przegrody lektorium. Na trzy górne piętra wieży prowadziły schody w spiralnej klatce schodowej osadzonej w grubości muru. Po jej przeciwnej stronie, w północnej ścianie przyziemia wieży, niecodziennie umieszczono kominek, być może służący do dostarczania węgla drzewnego, potrzebnego do kadzielnicy. Wewnątrz prezbiterium w południowej ścianie osadzono potrójne sedilia, z każdym siedziskiem zamkniętym profilowanym oślim grzbietem z płaskorzeźbionymi żabkami i kwiatonami. W podobny sposób udekorowano umieszczoną obok wnękę pisciny.
Stan obecny
Późnogotycki kościół klasztorny zachował mury obwodowe w pełnej wysokości, za wyjątkiem całkowicie zburzonej północnej kaplicy. Nawa i prezbiterium są obecnie niezadaszone, wieża natomiast pozbawiona jest korony muru z przedpiersiem. Spośród detali architektonicznych wyróżnia się portal zachodni wraz z maswerkowym oknem zachodnim, późnogotyckie okna w ścianach wzdłużnych i w wieży, duże okno wschodnie, niestety z jedynie szczątkowo zachowanym maswerkiem, arkady podwieżowe oraz bogato dekorowane sedilia i piscina w prezbiterium. Zabudowania klasztornej klauzury nie zachowały się do czasów współczesnych; widoczna jest jedynie na południe od kościoła murowana studnia, zawierająca wykonany z wapienia kanał, który mógł być częścią klasztoru. Wstęp na teren dawnego konwentu jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gwynn A., Hadcock R.N., Medieval Religious Houses, Ireland, Dublin 1988.
Martin F.X., The Augustian Friaries in Pre-reformation Ireland, „Augustiniana”, 6/1956.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.