Historia
Zamek został zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku, na miejscu starszej celtyckiej osady obronnej (gael. cathair), od której uzyskał nazwę Cathair Dún Iascaigh. Dún Iascaigh według późniejszej tradycji miało być jedną z siedzib władców Munsteru przed rozpowszechnieniem się chrześcijaństwa w V wieku i miało zostać ponownie ufortyfikowane przez Briana Boraimhe (Briana Boru), króla Munsteru, a później zwierzchniego króla Irlandii, który zginął w bitwie pod Clontarf w 1014 roku. W czasie anglo-normandzkiej inwazji na Irlandię z 1169 roku, obszar wokół Cahir znajdował się pod zwierzchnictwem klanu O’Brienów z Thomond, potomków Briana Boraimhe. W latach 90-tych XII wieku znaczna część tych ziem została podbita i w 1192 roku przyznana Philipowi z Worcester przez Jana, lorda Irlandii, późniejszego króla Jana. W tym samym czasie rycerz Theobald Walter otrzymał rozległe tereny na północ od Cahir, gdzie wzniósł drewniano – ziemny gródek motte w Knockgraffon, będący prawdopodobnie pierwszą anglo-normańską siedzibą administracyjną dla okolicznych ziem. Funkcję tą Knockgraffon pełniło do XIII wieku, kiedy to Philip z Worcester lub jego siostrzeniec i dziedzic, William, podjęli się budowy murowanego zamku w Cahir.
Na początku XIV wieku Cahir powiększyło majątek rodziny Bermingham, na skutek małżeństwa prawnuczki Williama z Worcester z Milo de Bermingham. Już jednak w 1332 roku, po pojmaniu i aresztowaniu, a następnie straceniu sir Williama de Bermingham, oskarżonego o udział w spisku mającym na celu wyniesienie earla Desmond na króla Irlandii, baronia Cahir stała się własnością angielskiego władcy. Formalnie należała do króla do 1375 roku, lecz w rzeczywistości zamek i okoliczne ziemie mogły wówczas znajdować się pod władzą rodzimych O’Brienów, bowiem w 1329 roku Brian O’ Brien spalił Athassel, a w 1332 roku spustoszył miasto Cahir.
W 1375 roku zamek wraz z całą baronią Cahir został przyznany Jamesowi Butlerowi, trzeciemu earlowi Ormond. James był głową możnej anglo-normandzkiej rodziny, potomkiem Theobalda Waltera. Przydzielenie mu ziem o spornej przynależności, w czasie gdy angielska władza w Irlandii była słaba, prawdopodobnie uznano za skuteczny sposób na potwierdzenie królewskich roszczeń, tym bardziej, iż earlowie Ormond byli uważani za najbardziej godnych zaufania spośród wszystkich anglo-irlandzkich możnych. Cahir w późnym średniowieczu znajdował się na granicy ich terytorium i ziem earlów Desmond. W 1405 roku, po śmierci Jamesa Butlera, zamek przeszedł na jego syna Jamesa (Séamusa Gallda), poprzez Katherine, córkę trzeciego earla Desmond. Para ta połączyła dwa wielkie rody: Butlerów (earlów Ormond) i Fitzgeraldów (earlów Desmond), a co więcej włączyła do swojego herbu insygnia Berminghamów, wcześniejszych właścicieli zamku. Poza gestami symbolicznymi, Butlerowie z Cahir przystąpili na początku XV wieku do rozbudowy zamku, kontynuowanej pod koniec tamtego stulecia.
W 1543 roku Thomas Butler mianowany został przez króla Henryka VIII baronem Caher. Jego syn Edmund zmarł wkrótce po ojcu, w 1560 roku, wyniku czego dwie siostry pozostały z równymi prawami do sukcesji. Dopiero w 1583 roku sytuacja została rozwiązana na skutek zrzeknięcia się przez spadkobierców wszelkich praw do tytułu oraz nadanie nowego tytułu barona Caher Theobaldowi Butlerowi, siostrzeńcowi Thomasa. Theobald był patronem poetów i bardów, który sam tworzył w języku celtyckim. W jednym z dzieł nazwał on zamek Cahir ludnym („Cathair dhaoineach”) oraz pięknym, przestronnym i jasnym. Przeciwieństwem Theobalda był jego syn i dziedzic Thomas, uważany za mało inteligentnego prostaka. Po śmierci ojca w 1596 roku przyłączył się on do rebelii Hugha O’Neill, earla Tyrone, przeciwko angielskiej władzy. Jako, że dysponował jednym z najsilniejszych w Irlandii zamków, do Cahir wysłana została w 1599 roku liczna i dobrze wyposażona armia earla Essex. Obroną zamku dowodził James Galicia Butler, który po trzech dniach ostrzału i zawaleniu wschodniego muru, uciekł z kilkoma swoimi zwolennikami, między innymi przepływając pod młynem wodnym. W następnym roku odbił zamek, utrzymując go przez kilka miesięcy, co jednak nie przyczyniło się do zwycięstwa rebelii. Thomas Butler został pojmany, ale otrzymał pełne ułaskawienie w 1601 roku, dzięki czemu mieszkał w Cahir aż do 1627 roku.
Po raz drugi w swojej historii zamek zdobyty został w 1647 roku, po krótkim oblężeniu lorda Inchiquin, Murrougha O’Briena. Następnie w 1650 roku odbiły go angielskie wojska Olivera Cromwella, prawdopodobnie po honorowej kapitulacji garnizonu, który uznał, że nie oprze się angielskiej artylerii. Piers Butler, czwarty baron Caher, był wówczas nieletni, a zamek w jego imieniu trzymał George Mathews, przyrodni brat earla Ormond. Wojna trwała na terenie hrabstwa Tipperary do 1652 roku, kiedy to na zamku Cahir podpisano umowy między lokalnymi przywódcami katolickiej Konfederacji a dowódcami Cromwella. Dobra Cahir wyjątkowo nie zostały przydzielone żadnemu cromwellowskiemu dowódcy w czasie restauracji Karola II, dzięki czemu earl Ormond nie miał trudności z przywróceniem w 1662 roku swojego krewnego, lorda Caher. Jego potomkowie, Butlerowie z Cahir, przetrwali XVIII wiek jako katoliccy parowie. Na starym zamku już wówczas nie mieszkali, przez co pod koniec tamtego stulecia zaczął on popadać w ruinę. Od całkowitego zniszczenia zabudowania uchronił remont z lat 1840-1846, przeprowadzony przez earla Glengall i Williama Tinsleya.
Architektura
Zamek założony został na skalistej wyspie opływanej wodami rzeki Suir. Jego najstarszą część ulokowano w pobliżu brzegu, w północnej części wyspy, oddzielonej nurtem rzeki od kolejnej, niewielkiej wysepki, która za pomocą drewnianych mostów zapewniała komunikację zamku z terenami po zachodniej stronie Suir. Tam trakt rozdzielał się na drogi wiodące do Limerick na północnym – zachodzie i Cork na południowym – zachodzie. Ponadto wyspa zamkowa połączona była drewnianym mostem bezpośrednio ze wschodnim brzegiem rzeki, gdzie szlak wiódł do Clonmel i dalej do Waterford. Pod budowę zamku wybrano północną część wyspy ze względu na jej obronny charakter, mianowicie skaliste wywyższenie, wykorzystywane już we wczesnym średniowieczu przez kamienne obwarowania osady typu cathair.
W XIII wieku zamek był stosunkowo niedużym założeniem, utworzonym na rzucie zbliżonym do kwadratu o bokach długości około 30 metrów. Dziedziniec otaczał mur obronny grubości około 1,4 metra i pierwotnej wysokości zaledwie 4 metrów, zapewne zwieńczony chodnikiem straży. W północnej części obwód wzmacniały dwie czworoboczne wieże o różnej wielkości, obie w całości utworzone w obrębie dziedzińca, a więc pozbawione możliwości flankowania. Przed kurtyny wysunięta została natomiast prawie w całości cylindryczna wieża w narożniku południowo – wschodnim. Czwarty narożnik południowo – zachodni stanowiła budowla wzniesiona na planie prostokąta, być może mieszcząca zamkową kuchnię.
Główną budowlą zamku od chwili jego powstania był czworoboczny donżon w południowej części dziedzińca, wzniesiony ze z grubsza opracowanego od strony lica wapienia. Nietypowo oprócz funkcji mieszkalnej pełnił on rolę budowli bramnej, pierwotnie bowiem w przyziemiu mieścił szeroki na 2,4 metra przejazd o osi północ – południe. Przejazd ten był wyższy od sąsiednich pomieszczeń, w celu umożliwienia operowania dwuskrzydłowymi wrotami. Po bokach przejazdu znajdowały się wąskie, przykryte ostrołucznymi kolebkami pomieszczenia, zapewne przeznaczone dla straży. Każde z nich wyposażono w szczelinowy, rozglifiony do wnętrza otwór, skierowany w stronę południową. Podobne otwory zapewne znajdowały się również w ścianach północnych. Pierwsze piętro zajmować mogła w całości reprezentacyjna aula (ang. hall), natomiast na trzeciej kondygnacji zapewne mieściło się pomieszczenie mieszkalne właściciela zamku. Jeśli przejazd bramny zamykany był też broną, to musiała ona być obsługiwana z wnęki w murze auli. Komunikację piętra z dziedzińcem zapewniać mogły drewniane zewnętrzne schody.
Wieża północno – wschodnia była prostą czworoboczna budowlą z masywnymi murami, mieszczącą na poziomie przyziemia nieoświetloną komorę, dostępną jedynie z górnego piętra. Wejście z dziedzińca do wieży wiodło bezpośrednio na drugą kondygnację. Zwieńczenie wieży stanowił dookolny chodnik straży, otaczający przykryte dwuspadowym dachem poddasze. Wieża północno – zachodnia w okresie późnego średniowiecza uzyskała bardziej skomplikowany układ, za sprawą nieregularnej części zachodniej. Wejście do niej możliwe było z przyziemia budynku wielkiej auli po stronie południowej (ang. great hall), utworzonego w XV wieku celem powiększenia przestrzeni reprezentacyjnej zamku. Na piętra z pomieszczeniami mieszkalnymi wiodły schody w grubości muru wschodniego wieży. U schyłku średniowiecza mogła ona być najwyższą budowlą zamku, z częścią zachodnią i narożnikiem północno – wschodnim wyższym od środkowego rdzenia o jedną kondygnację. Sąsiedni budynek wielkiej auli był jednokondygnacyjny. W XV wieku w jego ścianie zachodniej, będącej zarazem częścią muru obwodowego zamku, wstawiono trzy duże okna z bocznymi sediliami. Północna część auli sięgała wspomnianej wieży mieszkalnej, południowa natomiast mogła w średniowieczu dochodzić aż do narożnika donżonu.
W początku XV wieku donżon został gruntownie przebudowany i pozbawiony funkcji bramnej. Wjazd przeniesiono do krótkiego odcinka muru między wieżą cylindryczną a donżonem, gdzie umieszczono prawdopodobnie przeniesioną z donżonu bronę, natomiast stary przejazd bramny został zamurowany i przeznaczony na kolejne pomieszczenie. Przy zachodniej części ściany południowej donżonu dobudowano ryzalitową wieżyczkę latrynową, wyższą o jedną kondygnację od samego donżonu. Przekształcono też gruntownie północno – zachodni narożnik donżonu, w który pod koniec XV wieku wstawiono spiralną klatkę schodową. Na poziomie drugiej kondygnacji w późnym średniowieczu wstawiono kominek, osadzony pośrodku ściany południowej, być może na miejscu mechanizmu do obsługiwania usuniętej brony.
Największą inwestycją budowlaną z końca XV wieku było utworzenie obszernego podzamcza południowego, którego mur obronny otaczał prostokątny dziedziniec o wymiarach około 60 x 33 metry. Obydwa południowe narożniki podzamcza wzmacniały drobne cylindryczne baszty, większą częścią obwodu wysunięte przed sąsiednie kurtyny. Po stronie północnej mur obronny, zwieńczony chodnikiem straży, połączony został z murem zamku górnego. Obie części oddzielały dwie poprzeczne kurtyny, z których jedna dobudowana została w początkach XVI stulecia. Wjazd na teren podzamcza możliwy był za pomocą prostej furty zachodniej oraz bramy wschodniej. Ta druga poprzedzona została obszernym przedbramiem w postaci poprowadzonego wzdłuż brzegu rzeki ku północy muru, z jedną cylindryczną wieżą o niewielkich rozmiarach w narożniku. Furta zachodnia nie miała rozbudowanych obwarowań na przedpolu, jedynie od północy flankowało ją wybrzuszenie muru, który musiał otoczyć starszy narożny budynek z XIII wieku.
Stan obecny
Zamek Cahir jest jednym z największych i najlepiej zachowanych zamków na terenie Irlandii. Jego najstarsze części pochodzą z XIII wieku, lecz były modernizowane w początkach XV wieku. Ponadto spora część obwarowań, zwłaszcza na terenie podzamcza południowego, sięga końca XV stulecia, dzięki czemu zabytek ilustruje zmiany w projektowaniu i technikach obronnych na przestrzeni dużej części średniowiecza. Całość jest efektem gruntownego remontu z lat 40-tych XIX wieku (północna część muru przedbramia, ściany budynku auli od strony dziedzińca, ściany między donżonem a budynkiem południowo – zachodnim, krenelaż donżonu i korona murów pozostałych zabudowań, wykusz nad bramą zamku górnego) oraz prac renowacyjnych z XX stulecia, podjętych po przejęciu zamku w 1964 roku przez irlandzkie państwo. Obecnie zamek jest zarządzany przez Duchas The Heritage Service of the Department of Arts, który udostępnia zabytkowe wnętrza zwiedzającym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Holland P., The thirteenth-century remains of Cahir Castle, Co. Tipperary, „North Munster Antiquarian Journal”, 35/1993-1994.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
Salter M., The castles of North Munster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.
Wheeler H., Cahir Castle, Dublin 1999.